چشمک زدن ستاره‎ها که به عنوان سوسوزنی نجومی نیز شناخته می‎شود، در واقع یک پدیده‎ی علمی ناشی از شکست آن دسته از پرتوهای نوری است که از این اجسام آسمانی منتشر می‎گردند.
هنگامی که ستاره‎ها پیوسته در شب می‎درخشند، ما نیز گاهی اوقات کنار پنجره می‎نشینیم تا به آسمان بالای سرمان اندکی نگاه کنیم. ستاره‎های بسیار کوچک که در آسمان بالای سرمان چشمک می‎زنند، حتی بدون استفاده از هیچ وسیله‎ای نیز لذتی را برای چشمان ما به ارمغان می‎آورند، چه برسد به این که از تلسکوپ‎ها و دوربین‎های دو چشمی نیز جهت دیدن آن‌ها استفاده نماییم. آسمان شب مانند یک بوم نقاشی بزرگ به نظر می‎رسد، گویی که با آبی مایل به ارغوانی روشن رنگ آمیزی و با نقطه‎های سفید روشن طرح دار گشته است در حالی که این نقاط سفید رنگ، چشمک می‎زنند و می‎درخشند تا تمام آسمان را روشن نمایند.
چرا ستاره‎ها چشمک می‎زنند؟
در واقع چشمک زدن ستاره‎ها، یک پدیده‎ی علمی به حساب می‎آید که به عنوان سوسوزنی نجومی یا سوسوزنی اختری نیز شناخته می‎گردد. سوسوزنی یک اصطلاح عمومی به شمار می‎رود که به منظور توصیف تغییرات سریع در درخشندگی قابل رؤیت یا رنگ یک شیء درخشان در دور دست، هنگامی مورد استفاده قرار می‎گیرد که از میان جو کره‎ی زمین مشاهده می‎گردد. حرکت باد، هوای متلاطم و درجه‎ی حرارت متغیر در جو کره‎ی زمین، برخی از آن عوامل اصلی به شمار می‎روند که نقشی را در شکست پرتوهای نوری ایفا می‎نمایند.
به منظور درک این پدیده، نخست باید برخی از مفاهیم اساسی را در علم نجوم بدانید. ستاره‎ها نور را به صورت پرتوهای نوری از خود ساطع می‎کنند. آن‌ها برای ما، قابل رؤیت می‎باشند، به دلیل آن که این پرتوهای نوری از میان چند لایه از اتمسفر که زمین را احاطه می‎نماید، سفر می‏کنند. جو کره‎ی زمین از چند لایه‎ از گازها ساخته می‎شود که در میزان چگالیشان متفاوت می‎باشند.
بنا بر این، هنگامی که پرتوهای نوری که ستاره‎ها از خود ساطع می‏نمایند، از میان اتمسفر حرکت می‏کنند، پرتوهای نوری ذکر شده دچار شکست می‎شوند، به عنوان مثال، آن‎ها خم می‎گردند. درجه‎ی شکست بستگی به چگالی اتمسفر دارد. به دلیل وجود چند لایه‎ برای چگالی‎های مختلف، این پرتوهای نوری ساطع شده به صورت تصادفی چند بار و در جهت‎های تصادفی دچار شکست می‎گردند. این مورد منجر به اثر "چشمک زدن" می‏گردد که صرفاً تفسیری از پرتوی شکسته شده توسط چشم ما به شمار می‎رود.
اثر مربوط به پدیده‌ی سوسوزنی نجومی همیشه در نزدیکی افق واضح‎تر از نزدیکی سمت الرأس می‌باشد. این موضوع به این سبب می‎باشد که ستاره‎های نزدیک به افق ظاهراً بیشتر چشمک می‎زنند زیرا آن‎ها باید از یک فاصله‎ی طولانی‎تری از جو کره‌ی زمین سفر نمایند. بنا بر این، دورترین ستاره‎ها به علت شکست بیش از حد در پرتوهای نوری، ظاهراً حداکثر چشمک زدن را به نمایش می‎گذارند. چنان چه در مورد این که چرا سیاره‎ها معمولاً چشمک نمی‎زنند، کنجکاو هستید، پس باید بدانید که سیاره‌ها نسبتاً به زمین نزدیک‎تر می‎باشند. بنا بر این، چشمک زدن آن‌ها به دلیل فاصله‎ی کوتاه‎ترشان از کره‌ی زمین، قابل مشاهده نیست و این بدان سبب می‎باشد که در این فاصله‎ی کوتاه‎تر، تنها فضای اندکی برای شکست قابل رؤیت موجود می‎باشد یا حتی گاهی اوقات هیچ فضایی در این بین برای شکست نور وجود ندارد.

چکیده

بررسی مقوله ی زن در رسانه بدون توجه به مبانی اندیشه ای نگرش به زن در رسانه، پژوهشگران این حوزه را به نتایج عمیقی رهنمون نمی سازد. مقاله حاضر می کوشد با مروری بر بعضی مبانی اندیشه ای نگرش به زن در رسانه های فعلی در سطح جهان که عمدتاً رویکرد غیردینی دارند، تحلیلی از چرایی وضعیت فعلی زن در رسانه ارائه دهد. همچنین با تطبیق آنها با مبانی اندیشه ای رسانه ای با رویکرد دینی، تفاوت و نتیجه این دو نگرش به زن در رسانه را واکاوی کند.
کلیدواژگان: زن، رسانه، جنسیت، نگرش کالایی، نگرش ابزاری، نگرش مشتری محورِ رویکرد دینی، رویکرد غیردینی

مقدمه

از جمله محورهایی که رسانه های جمعی جهان به ویژه رسانه های تصویری مانند تلویزیون، از آن برای جذب مخاطب استفاده می کنند، «جذابیت جنسی» است که در کنار محور «خشونت» به عنوان دو رکن اساسی در جذب مخاطب نقش ایفا می کند.
با میان آمدن بحث جذابیت جنسی، موضوع «زن» نیز در نسبت با رسانه، جای خود را در مباحث رسانه ای باز می کند و بسیاری از صاحب نظران رسانه را به واکاوی نسبت بین «زن و رسانه» تشویق می کند. البته در این رهگذر، هرکدام از دریچه ی علاقه، مطالعات و زاویه ی نگاه خود به این موضوع می پردازند.
در مرحله ی بررسی و توصیف وضعیت زن در رسانه، نتایج بسیاری از پژوهش ها، توصیف سه نگاه اصلی به زن در رسانه هاست که عبارتند از:
-نگاه رسانه ها به زن به عنوان «کالا»؛
-نگاه رسانه ها به زن به عنوان «ابزار»؛
-نگاه رسانه ها به زن به عنوان «مشتری».
به نظر می رسد این پژوهش ها در مرحله ی آسیب شناسی، به توصیف درستی از آسیب ها از حضور زن در رسانه دست یافته، ولی از ریشه یابی این آسیب ها غفلت کرده اند. به همین دلیل، این پرسش، بی پاسخ می ماند که چه عواملی سبب می شود نگاه رسانه ها به ویژه رسانه های تصویری به زن از این سه نگاه فراتر نرود و جایگاه زن تا این اندازه در رسانه ها تنزل یابد؟
برای یافتن پاسخ این پرسش باید با بررسی مبانی فلسفی و اندیشه ای غرب، سرچشمه ی این نوع نگاه به زن در رسانه ها را در آنجا جست. تا چرایی این رویکرد مشخص نشود و تا این سطح از مباحث که مبادی و مبانی نگرش به زن در رسانه است، به خوبی منقّح نگردد، بحث از دیگر سطوح در موضوع زن و رسانه، کافی نخواهد بود.
این مقاله در بخش اول می کوشد با مروری بر بعضی مبانی فلسفی و اندیشه ای غرب، ریشه ی این سه نوع نگاه به زن در رسانه ها را تحلیل کند و در بخش دوم نیز با مروری بر برخی مبانی دین مبین اسلام در نگرش به زن، نگاهی تطبیقی به وضعیت زن در رسانه های غیردینی و رسانه های با رویکرد دینی خواهد داشت و نتیجه ی این دو رویکرد را نسبت به زن در رسانه ی تلویزیون بررسی خواهد کرد.

بخش اول: مبانی اندیشه ای نگاه به زن در رسانه های غیردینی

همان گونه که در مقدمه نیز اشاره شد، برای بررسی و ریشه یابی وضعیت موجود زن در رسانه باید علت را در مبانی نگرشی و اندیشه ای غرب جست و جو کرد و به دنبال این پاسخ بود که اساساً در نگاه غرب، انسان و رابطه او با خدا و جهان پیرامونش چگونه تصویر می شود و جایگاه زن در این روابط کجا قرار دارد.
خاستگاه تفکر غرب جدید، آغاز عصر روشنگری و به تعبیر دیگر، «رنسانس» است که با نهضت علمی، هنری و ادبی شروع شد و در ادامه، به عرصه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و صنعتی راه یافت. این جریان، اهدافی چون برابری، آزادی و لذت گرایی را در رأس اصلاحات اجتماعی خود قرار داد، ولی رفته رفته زیر پوشش این شعارهای انسانی، فلسفه و اندیشه ی خاصی را ارائه کرد که نتیجه ی آن، ایجاد جامعه ای با باورها و اندیشه های مادی و غیردینی بود.
در ادامه، به اثرگذاری این مبانی بر رسانه های غربی و رسانه های هم سو به ویژه تلویزیون پرداخته و توضیح داده خواهد شد که چگونه رسانه و هنر غربی بر اساس این مبانی فلسفی، جایگاه زن را تزلزل داده اند.

انسان محوری

می توان گفت مهم ترین شاخصه ی عصر روشنگری، اندیشه ی «انسان محوری» یا همان «اومانیسم» است. اومانیسم که در واقع، یک جریان افراطی علیه تفریط گرایی مسیحیت قرون وسطایی بود، با شورش علیه اخلاق مسیحی، دنبال استفاده از انواع لذت ها و زیبایی های مادی و این دنیایی بود و با روی برتافتن از آسمان و پرداختن به زندگی دنیایی و زمینی و اصالت دادن به غرایز انسان مادی و زمینی را تنها موضوع ارزشمند برای تلاش و تفکر می دانست (2) و انسان را مقیاس همه چیز قرار داد. از منظر تاریخی، انسان محوری یک جنبش ادبی، فرهنگی، فکری و آموزشی بود که در مراحل بعد، جنبه ی سیاسی-اجتماعی به خود گرفت.(3)

انسان به جای خدا

روزگاری، ارسطو، خودمختاری و قائم به ذات بودن انسان را تحقق ناپذیر و آرزویی بیشتر نمی دانست، ولی در نگرش غرب جدید که بر معیار «اومانیسم» پایه گذاری شده بود، این آرزو تحقق یافت و انسان با حذف خدا از زندگی، خود را معیار، محور و مدار هستی معرفی کرد. این نگرش از یک طرف، در گذشته ی تاریخی غرب ریشه داشت که از یونان باستان سرچشمه می گرفت و خدا را در قالب رب النوع هایی مانند ونوس و هرکول تصویرمی کرد. از طرف دیگر، در قرائت مسیحیت ریشه داشت که از تفسیر یهودیت اثر پذیرفته بود و اعتقاد داشت خدا بر روی زمین، خدایی دست و پا بسته است، چنان که در قرآن کریم در این باره چنین آمده است: «وَ قَالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ».(مائده: 64)
تفکر اومانیستی که انسان بما هو انسان را حاکم بر زمین می دانست، تا آنجا پیش رفت که برای هر فرد، جدا از هم نوعانش نیز چنین جایگاهی قائل شد و فردگرایی را هدف تکامل خود قرار داد.
تفکر اصالت فرد که اوج قله اومانیسم به شمار می رود، «فرد» را با همه ی خصوصیات فردی اش معیار و میزان قرار می دهد. در نتیجه، امیال و اهداف کام یابی هر فرد از هر نظر، مقدّم بر جامعه دانسته می شود و فرد آزاد است تا خود، ارزش هایش را برگزیند و در کمال استقلال، اخلاقیات خویش را برنامه ریزی کند. فرد به خودی خود، «ارزش برتر» تلقی می شود و جامعه در واقع، ابزاری برای رسیدن فرد به اهداف فردی اوست.

اصالت به جسم در نگرش اومانیسم فردگرا در هنر

نگرش انسان مدار فردگرا در هنر غربی این گونه رخ نمود که «انسان» در مرکز تصویر جهان قرار گرفت و یکی از اصول نوکلاسیک رنسانس این بود که حتی تناسب اجزای ساختمان باید بازتاب تناسب اجزای بدن انسان باشد، نه آنکه مانند سبک «گوتیک»، اندازه های مطلق پیکر انسان را نشان بدهد؛ زیرا به اعتقاد هواداران این نگرش، پیکر انسان دقیقاً از بنیادی ترین و هماهنگ ترین اشکال قابل تصور ساخته شده است. به این ترتیب، مهارت هنرمند فردگرا در «تصویر انسان در قالب افراد» نه «انواع یادنماها» روز به روز افزایش یافت و به جای تصویربرداری از جهان طبیعی از طریق «منظره های نمادین»، به «منظره های واقعی» یا دست کم، برداشتی آرمانی از واقعیت قابل مشاهده متمایل شد و این تفکر فردگرایانه، نمایانگر رشد «واقع گرایی» در هنر بود. بعد از رنسانس، قالب های هنری خاصی به نام «پرتره فردی» به اوج خود رسید. قبل از رنسانس نیز این سبک، ناشناخته نبود، ولی تأثیر نگاه جزئی نگر و فردانگارانه انسان هنرمند پس از رنسانس به این قالب توجه ویژه ای کرد. (4)
در این میان، توجه به ویژگی های جسمانی و جنسی زن در هنرهای تصویری و تجسمی جایگاه ویژه ای یافت و هنرمندان پس از رنسانس با توجه به ویژگی های جسمی زن و با تکیه بر تکنیک های جدید هنری آثار زیادی آفرید که مرکز توجه آنها پیکر زنان بود تا آنجا که حتی شمایل های مقدس دینی از گزند این تفکر در امان نماندند.
ژان پاریس در توضیح چگونگی رخنه کردن تفکر اومانیستی فردگرایانه غرب در آثار هنری گفته است:
انسان پس از رنسانس با تسلط بر «پرسپکتیو» در تقلایی تصویری و تهاجمی عامدانه به قلمرو پروردگار، خود را جانشین خدا دانست و با خاکی کردن تدریجی و فزاینده نمادهای مقدس، آنها را تا حد نمادهای دنیایی تنزل داد.
او با بررسی تابلوهای حضرت مریم علیها السلام و حضرت عیسی شیرخواره علیه السلام (به عنوان دو شمایل و نماد مقدس) که در قرون متمادی به تصویردرآمده بودند، به این نتیجه می رسد که تغییر و تحوّلی تدریجی در این تابلوها رخ داده است و شمایل حضرت مریم علیها السلام، رفته رفته به تصویری غیرمذهبی و این دنیایی تبدیل شده است. او در توضیح این مطلب بیان می دارد:
در ابتدای امر و در هنر بیزانس، تصویر حضرت مریم علیها السلام و کودکش در پیش زمینه ای تخت و طلایی کشیده شد و در تعامل با طرح واره هندسی، مستقیم، خشک و رسمی قرار داشت، ولی در دوره های بعدی، وقتی به دوره دوسیو [نقاش ایتالیایی 1318-1255م] می رسیم، در تابلوی حضرت مریم عذرا علیه السلام عمقی توخالی پدید می آید تا در نهایت، آندریاسولازیو در تابلوی حضرت مریم علیها السلام، به توصیف زنی معمولی می پردازد که در دکور و منظری طبیعی، بچه ای معمولی را شیر می دهد. (5)
همچنان که گفته شد، تفکر اومانیستی غرب در نخستین گام خود با تکیه بر تناسب های اندام و فیزیک انسان و شیوه ی بیان فیگوراتیو و نیز با ترویج عشق زمینی و فرهنگ برهنگی، فرم و شکل متناسب با همان تفکر را به هنرهای بصری مغرب زمین بخشید؛ زیرا به طور معمول، فکر در شیوه ی ارائه ی خود، فرم و شکل را تعیین می کند، نه برعکس.
پیدایش رسانه های تصویری مدرن مانند سینما و تلویزیون در غرب که از بُعد بصری حامل همان تفکر اومانیستی غرب در نقاشی و تصویرگری بودند، با افزودن عنصر دیگری به نام «حرکت»، جذابیت فزاینده ای را به این رسانه ها بخشیدند. همین امر سبب شد انسان زمینی با تأکید بیشتر بر این خصوصیات، نگرش اومانیستی غربی را در همه ی ژانرهای سینما و قالب های تلویزیونی دنبال کند.
نگاه و تفکر اومانیستی غرب به «انسان» به طور عام و فارغ از جنسیت او نگاهی کاملاً این دنیایی و زمینی دارد، ولی زن به دلیل ویژگی های جسمانی و جنسی خاصش، در رسانه های تصویری مدرن نیز همانند «نقاشی»، وضعیت ویژه ای یافت و این رسانه های تصویری مانند تلویزیون، برخورد متفاوتی با زن کردند.
برای مثال، رسانه ی تلویزیون با نمایش تمثالی از زنان در برنامه های خود که به طور اغراق شده ای، لاغر و خوش اندام و دارای پوستی کم عیب و زیبا هستند، تصویری خاص از زن نشان می دهد و در ذهن مخاطب خود این گونه القا می کند که هر زنی، این معیارها را نداشته باشد، دچار اختلال جسمی و شخصیتی است.
تأکید بر ویژگی های جسمانی زنان در تلویزیون چنین است که در حال حاضر، شبکه هایی به طور اختصاصی به این موضوع می پردازند و در تمام طول شبانه روز، زنانی را به تصویر می کشند که تمامی هنرشان در پرورش اندام متناسب خلاصه می شود. بسط این دل مشغولی ها و ترسیم چنین تصویری مادی و زمینی از زن در رسانه های تصویری به ویژه تلویزیون سبب شده است از یک طرف، زنان تا حدود زیادی از جنبه های مهم تر زندگی غافل شوند و از طرف دیگر، زن را برای بهره برداری های دیگری که در نهایت به اهداف طبقه ی سرمایه دار یاری می رساند، آماده سازند.

لذت گرایی

«لذت گرایی» و بهره مندی از انواع لذت ها و زیبایی های این دنیایی از دیگر مبانی فلسفه اومانیستی غرب است. در این دیدگاه، انسان اساساً منفعت خواه و لذت جو است و همه امور را تنها در محدوده ی منافع و لذایذ شخصی جست و جو می کند. (6) در رسانه ها نیز به این حس لذت گرایی به عنوان یکی از اصول جذابیّت توجه می شود. زن به دلایل متعددی کانون توجه این نگاه لذت گراست که اکنون برمی شماریم:
1.همان گونه که اشاره شد، به دلیل جذابیت «زن»، اقبال رسانه ها به این سمت، فراوان است، بلکه اصولاً جذابیت رسانه بر این محور می چرخد. (با نگاهی اجمالی به شبکه های ماهواره ای، این امر آشکار مشاهده می شود.)
2. مخاطب هم با همان نگاه لذت طلب، خواهان این جذابیت است و میل و ذایقه ی مخاطب فشار را بر رسانه ها، چند برابر می کند تا از این لذت بهره مند شود.
3. اقبال خود زنان به این رسانه ها به دلیل همان حسّ لذت طلبی و فشارهای جنبش های زنان، مانند جنبش فمینیسم که خواهان حضور گسترده تر زنان در رسانه ی تلویزیون و دیگر رسانه ها هستند، سبب شده است شاهد حضور لذت آفرین و جذاب زنان در رسانه ها باشیم.
4. رقابت رسانه ای که با ایجاد شبکه های جدید روز به روز داغ تر و داغ تر می شود و توصیه استفاده از جذابیت های جنسی زنان، نگاه ابزاری به آنان را سهل تر می سازد.
این عوامل، نگاه ابزاری به زن در رسانه را تقویت می کند و در کنار عوامل دیگر، حضور زن را در رسانه به عنوان عامل اصلی جذابیت حفظ می کنند.

اصالت دادن به غرایز انسانی

اصالت دادن به غرایز انسانی یکی دیگر از شاخصه های اندیشه ی اومانیستی غرب است. رسانه این امر را تشدید می کند که زن به عنوان یک کالای لذت آفرین در دست رسانه ها جابه جا شود و در این میان، خود زن نیز به عنوان یک انسان لذت طلب که اصل را بر لذت گرایی و اصالت دادن به غرایز گذاشته است، به کام جویی از دنیا بپردازد.
گزافه نیست که اگر بگوییم «جنسیت زن» سودآورترین کالایی است که در حال حاضر با کم ترین سرمایه گذاری، بازگشت سود فراوانی را به دنبال دارد تا جایی که صنعت جدیدی به نام «صنعت هرزه نگاری»(7) پدید آمده است که با نوع نگرش فلسفی غرب و رسانه پیوند مستحکمی دارد. کالای مورد مبادله در این صنعت، زن و اشیای متعلق به اوست. این صنعت رسانه ای به تولید و توزیع تحریک کننده های جنسی از طریق کاستن جایگاه زن تا سطح کالای جنسی صرف می پردازد. گفته می شود سود سالانه صنعت «پورنوگرافی»، بیش از مجموع صنایع وابسته فیلم و صنعت فیلم سازی است. برای مثال، در حوزه ی مجلات وابسته به این صنعت، آمار نشان می دهد که خوانندگان دو مجله «پلی بوی» و «پنتهاوس» از مجموع خوانندگان «تایم» و «نیوزویک»، بیشترند.(8)
گواه دیگر این ادعا، فراوانی شبکه های «پورنو» در سرتاسر جهان و پرداختن دیگر شبکه ها و کانال های تلویزیونی به مضمون های جنسی در لابه لای برنامه های خود است که در برنامه ها و جذب مخاطب بیشتر نقش محوری دارد. در حال حاضر، حدود 500 شبکه تلویزیونی (که روز به روز در حال افزایشند) فقط به موضوع پورنوگرافی می پردازند و از طریق تصویرهای مستهجن، مخاطب جذب می کنند. علاوه بر این شبکه ها، بیش از 300 شبکه نیز فعالیت ضد اخلاقی دارند. در دیگر شبکه های تلویزیونی نیز که بیش از 18 هزار شبکه هستند، غلبه مضمون های جنسی بر دیگر موضوع ها، آشکارا قابل مشاهده است.
درحالی که 56 درصد برنامه های تلویزیونی بین سال های 1997-1998 دارای مضمون های جنسی بوده، این میزان در سال 1999-2000 به 68 درصد رسیده است.(9)
این نگاه همان نگاه کالایی به زن در رسانه است که زن را به کالای لذت آفرین برای مخاطب تبدیل می کند. برخلاف آنچه بسیاری از منتقدان یک طرفه برداشت می کنند که فقط زن، ابزار و کالایی است که برای لذت جویی مردان، باید گفت زن نیز به همان میزان، مردان را ابزار لذت جویی خود قرار می دهد؛ زیرا اساساً فلسفه ی غرب چنین نگاه ابزاری به نوع انسان دارد.
بسیاری از صاحب نظران در توضیح اینکه چگونه زن در مرکز توجه رسانه ها به ویژه رسانه های تصویری قرار دارد، با کمک گرفتن از اصطلاح «Gaz» (شهوتِ دیدن) که به آن اشاره کرده اند فروید و بسیاری از روان شناسان، به اشتیاق دیداری مخاطب اشاره می کنند. اینان با تجزیه و تحلیل نگاه هایی که به زن در رسانه می شود، آنها را چنین دسته بندی کرده اند.
الف) نگاه خالق اثر به زن، مثل نگاه عوامل و سازندگان به شخصیت زن در درون اثر.
ب) نگاهی که بین شخصیت ها در درون اثر هنری رد و بدل می شود، مثل نگاه شخصیت مرد به شخصیت زن که نگاهی چشم چران و بدون طهارت است که رفته رفته و به مرور زمان، به عنوان یک فرهنگ در جامعه نیز پذیرفته شده است و به هنجار تبدیل می شود.
ج) نگاه تماشاگر به اثر هنری. مخاطب نیز به عنوان بیننده ی اثر و به عنوان کسی که در واقع، اثر برای او ساخته شده است، صاحب نگاه است و زن به عنوان موضوع نگاه در مقابل او قرار دارد. به دلیل اینکه نگاه هایی که در ابتدا به آنها اشاره شد، نگاه های چشم چرانی بوده است، طبعاً نگاه مخاطب نیز به همین ترتیب، چشم چران خواهد بود و نمی تواند از مخاطب، طهارت نگاه را انتظار داشت.
د) نگاه دیگری نیز وجود دارد که همان نگاه بین شخصیت های درون اثر و تماشاگر تلویزیون است که شخصیت دورن اثر می کوشد با نگاه خود، مخاطب را متوجه خویش سازد که این نوع نگاه، بیشتر در آثار تلویزیونی و سینمایی، مشهود است.(10)
این انواع نگاه که ذکر شد، در رسانه ها طهارت خود را از دست داده اند و البته در هنر مغرب زمین به دلیل نگاه اومانیستی، مسبوق به سابقه است؛ چون همان طور که در ابتدا گفته شد، اساساً انسان، موضوع نگاه است و محوریت در این جهان با انسان است. برای مثال، جان برگر در روش های دیدن (1972) به نقاشی «سوزانا و ریش سفیدان» اثر جاکوپو تینتورتو اشاره می کند که حدود سال های 1560 م. کشیده است و آن را نمونه کامل یک چشم چرانی تصویری می شمارد.
درون مایه این تابلو که از یکی از حکایت های «عهد عتیق» سرچشمه می گیرد، دو پیرمرد را به تصویر کشیده است که مخفیانه به سوزانا نگاه می کنند که خودش را می شوید. همین قضیه، بهانه ی خوبی است برای نقاش تا میل خویش و البته مخاطب را از لذت تماشای برهنگی زنانه ارضا کند. البته نقاش کوشیده است تا حس لذت طلبی «سوزانا» را به عنوان موضوع نگاه، با نگاه کردن سوزانا به خودش در آینه تفسیر کند. (11)
آنچه صدای فمینیست ها را در اعتراض به این نوع نگاه به زن در رسانه های تصویری و دیگر آثار هنری، بلند کرد، نوع نگاه لذت جویانه نبود، بلکه انفعالی بود که برای زن تصویر می شد. آنان برای برون رفت از این انفعال محوریت زن در متن روایت و نقش فعال زن در داستان را پیشنهاد دادند. البته، باز هم آن نگاه ابزاری به زن در رسانه ها حذف نشد و همچنان زن به عنوان ابزار لذت و جذب مخاطب و سرمایه، در کانون توجه رسانه ها قرار داشت، آن هم با شدت بیشتر؛ چون با فشار فمینیست ها، حضور زن در رسانه ها بیشتر شد و زنان با سردادن شعار آزادی و حقوق برابر و حتی برتری بر مردان کوشیدند حضور خود را جدّی تر وفعال تر نشان دهند. هرچند در نتیجه، هیچ تأثیری مشاهده نشده، بلکه روز به روز، تناقض آن شعارها با وضعیت زن در رسانه، بیشتر آشکار شد. امروزه همچنان شاهد حضور جنسی زنان در رسانه ها بدون توجه به ویژگی های انسانی او هستیم و نتیجه این نگاه در بیرون از رسانه ها نیز آزار جنسی زنان، انحراف های جنسی آنان و دیگر پی آمدهای منفی است.
فمینیست ها نمی توانستند «شعار آزادی و برابری جنسی» را در کلام اعلام کنند، ولی در عمل، شاهد آزارها و انحراف های جنسی زنان در جامعه باشند. از این رو، به جای شعار «چشمانت را پاک نگه دار» که روزگاری بر سر زبان های نظریه پردازان آنان بود، شعار «به من نگاه کن» را جایگزین کردند. (12) باید گفت تا زمانی که این حرکت های اصلاحی در دام اومانیسم و لیبرالیسم گرفتار باشد، نمی توانیم شاهد بهتر شدن اوضاع زنان در رسانه باشیم.

نسبی گرایی

برخلاف مکتب ارسطو مسیحیت قرون وسطا که معتقد بودند ارزش ها در کالبد جهان تنیده شده اند، تفکر اومانیستی عصر رنسانس، ابتدا با اصالت دادن به «عقل بشری»(13) معتقد بود مایه اول معرفت در عقل بشری نهفته شده است و با کمک این ماده می توان به شناخت حقیقت انسان و هستی دست یافت. البته در مرحله بعد که به «تجربه گرایی»(14) منتهی شد، مفاهیم و اصول شناخت را کاملاً متأثر از «تجربه» و وابسته به آن دانست.(15) این تجربه گرایی و منطق آزمون پذیری تا آنجا پیش رفت که سرانجام، تفکر «اثبات گرایی»(16) به صورت پیدا و پنهان در تاروپود فرهنگ غرب ریشه دواند.(17)
اولین ثمره «تجربه گرایی» برای انسان، جداسازی «انسان» از «جهان» و جداسازی «ارزش ها» از «واقعیت» بود. به قول آیروس مورداک، «ارزش ها به دنیای درونی کارکردهای واقعیت، یعنی دنیای علم و قضایای وابسته به واقعیت تعلق ندارد. بنابراین، باید در جایی دیگر جست و جو شود. ارزش به نوعی به اراده انسان متصل است، همانند سایه ای که به سایه ای دیگر پیوسته است. ارزش که قبلاً به مفهومی در عالم اعلی رقم زده شده بود، به دامان اراده انسان سقوط می کند، واقعیت متعالی وجود ندارد. تصور از خوب، غیرقابل تعریف و تهی است و انتخاب انسان است که می تواند آن را پر کند».(18)
نتیجه این نوع نگاه به «جهان»، «ارزش ها» و نسبت انسان با آنها این شد که «فرد»، مختار است هرگونه که می خواهد، زندگی کند و نظام ارزشی و اخلاقی باب میل خود را بنیان نهد، بدون آنکه این نظام ارزشی و اخلاقی نسبتی با ماهیت انسان داشته باشد. رهاورد این شاخصه فلسفی لیبرالیسم غرب، حذف ارزش های متعالی و سقوط ارزش ها به دامان اراده ی انسان بود و میل و اراده ی انسان توانست مبانی ارزش گذاری باشد که خود این امر به نسبی گرایی ارزش ها انجامید. محصول این تفکر آن شد که به تعداد انسان های روی کره زمین و امیال نهفته در آنها، ارزش وجود داشته باشد. وجود این نوع نگاه نسبی گرا به ارزش ها در حوزه ی مسائل زنان در رسانه ها این گونه رخ نمود که زن در رسانه به عنوان واقعیتی جدا از ارزش ها تصویر شود و با رهاشدن زن از قید ارزش های اخلاقی متعالی و جایگزینی نگاه محدود به ارزش های اخلاقی این جهانی، صاحبان رسانه بتوانند زن را به هر شیوه ای که بخواهند، تصویر کنند.
این تفکر فلسفی لیبرال، زمینه ای را به وجود آورد که رسانه ها نگاه متفاوتی به زن داشته باشند که از قضا، امکانات جدیدی را برای جذب مخاطب بیشتر برای آنها فراهم می کرد. اگر در گذشته، حتی در غرب، پوشش زن یک ارزش محسوب می شد، دیگر با حذف آن ارزش های متعالی، «برهنگی» ارزش به شمار می رفت. اگر در گذشته ای نه چندان دور، ارتباط جنسی فقط با جنس مخالف، آن هم در چارچوب شرع و قوانین اجتماعی، ارزش محسوب می شد، امروزه هم در جامعه غربی و هم در رسانه ها، ارتباط با جنس مخالف و حتی ارتباط با هم جنس می تواند ارزش (و چه بسا ارزش برتر) باشد و رسانه ها هم مجازند تا چه زن و چه مرد را هرگونه که می خواهند، فارغ از هرگونه ارزش گذاری تصویر کنند.
بنابراین، با حذف ارزش های معیار که روزگاری، اساس کار رسانه ها و دیگر نهادهای اجتماعی بود، آزادی تصویر زنان در رسانه از هرگونه محدودیتی رهاگشت و رسانه ها مجاز شدند هرگونه که می خواهند، به تصویرپردازی از زن در رسانه دست بزنند. به جز آن، با نسبی شدن ارزش ها، همان نگاهی که رسانه ها به زن دارند، خود، ارزش برتر به شمار می رود و کسی نمی تواند هر نوع نگاهی به زن را ضد ارزش تلقی کند.
این نسبیت گرایی ارزش نگرش به زن در رسانه ها از یک سو و نیاز به جذابیت در تولید برنامه و آثار رسانه ای از سوی دیگر و رقابت رسانه ای از طرف سوم سبب می شود «زن» و ویژگی های جنسی او نقش ویژه خود را در رسانه ها حفظ کند و روز به روز تقویت شود. امروزه می توان ادعا کرد جذابیت جنسی زنان، اصلی ترین شیوه ی جذب مخاطب در رسانه ها به ویژه رسانه های تصویری است.

حاکمیت امیال

بر اساس دیدگاه فلاسفه غربی نظیر هیوم، هابز و بنتام، امیال انسانی نوعی استقلال قاهرانه دارند که آنها را خارج از حوزه ی اخلاق قرار می دهد. به اعتقاد آنها،‌ «امیال»، واقعیت هایی تغییرناپذیر و نهاده شده در طبع بشرند که اخلاق باید خود را با آنها سازگار کند. وظیفه «اخلاق» و «سیاست»، محدود به تضمین شرایطی است که انسان ها در پی ارضای تمنیّات خویش آن چنان بحرانی از ناامنی را به وجود نیاورند که سبب شکست اهداف خود آنان شود. (19) از نگاه لیبرالیسم، چون در جهان، هیچ حقیقتی اخلاقی وجود ندارد و اساساً برای شناخت ارزش هاهیچ ملاک و ابزاری در دست نیست، ارزش های انسانی جز بر پایه تمایل افراد تعرف و توصیف نمی شوند. پس چاره ای نیست جز آن که افراد هر کدام آزادانه و به طور برابر، به دنبال خواسته ها و امیال خویش باشند و هیچ چیز جز خواسته های دیگران نباید فرد را محدود و ممنوع سازد. (20)
بر اساس این مبنای فلسفی غربی که با نگاه لیبرالی، برای امیال بشر، حاکمیت مطلق قائل است و حتی «اخلاق» و «سیاست» را نیز با آن هماهنگ می سازد، به رسانه ها این آزادی عمل داده شده است. تا با مبنا قراردادن «میل بشری» و بی توجهی به دو عنصر مهم «نیاز» و «مصلحت» مخاطب، محدودیتی در تولید و پخش برنامه ها و آثار رسانه ای خود نداشته باشند و هر آنچه را مخاطب می خواهد، برایش تولید کنند. نامحدود بودن رسانه در تولید و پخش پیام های رسانه ای، میل و اشتهای مخاطب را نیز نامحدود و سیری ناپذیر بار می آورد و او انتظار دارد هرچیز حتی تصورناپذیری را از رسانه ها مشاهده کند.
البته گاهی رسانه ها توجه اندکی به «نیاز» و «مصلحت» مخاطب دارند که به دلیل نامحدود بودن میل مخاطب، در اصل قضیه هیچ تفاوتی ایجادنمی کند. برای نمونه، برخی شبکه های تلویزیونی، نشانه های هشداردهنده از نظر محدودیت تماشای برخی از برنامه ها و فیلم های سینمایی خود برای مخاطبان خود که در رده سنی خاصی قرار دارند، در نظر می گیرند و مشاهده این برنامه ها را از دایره نیاز و مصلحت این گروه از مخاطبان، خارج می دانند. با این حال، این هشدارها، نه تنها مؤثر نیست، بلکه مخاطب را بیشتر تحریک می کند تا کنجکاوانه این برنامه ها را ببینند.
از آنجا که در این نگرش،‌ «اخلاق» تابع امیال بشری است، بعد از مدت زمانی، این گونه برنامه ها نیز به هنجارهای اخلاقی تبدیل شدند و هیچ گونه منع و محدودیتی در تولید و پخش آنها وجود ندارد. همان طور که گفته شد، فلسفه لیبرال غرب برای امیال بشر حاکمیت مطلق قائل است و آنها را به رسمیت شناخته است و اساس ارزش ها می داند و در این میان، برای میل جنسی جایگاه ویژه ای قائل است.

میل جنسی، سرچشمه لذت و خوشبختی فرد

نگاه فلسفی غرب، میل جنسی را سرچشمه لذت و خوشبختی فرد و منشأ پویایی او می داند. از این رو، دیگر انسان ها یا موجودات، «وسیله» یا بازدارنده ارضای تمنیّات شخصی فرد تلقی می شوند و برعکس، فرد نیز ابزاری است برای دیگر انسان ها؛ چون رفتار آنها نیز از امیالشان که منشأ «خودپرستانه» دارد، سرچشمه می گیرد. البته نتیجه این نوع نگرش، نگاهی ابزاری به انسان و دیگر موجودات است و در «جنس زن» منحصر نیست، ولی به دلایلی که پیش تر بدان ها اشاره شد، نگاه ابزاری به زن در قالب این نگرش فلسفی به ویژه در رسانه ها وضعیت ویژه ای می یابد. از این رو، به دلیل ویژگی جسمانی زن که صبغه جذابیت بصری دارد و کارکرد برجسته سازی که به یاری رسانه ها می آید، زن را تا مرحله بت واره ای Fitishesm (21) تنزل می دهد که می توان گفت اوج شی ء شدگی زن در رسانه هاست. رسانه ها با نمایش اعضای بدن (حرکات، ویژگی های جنسی و جنسیتی) و حتی اشیای متعلق به زن که مورد توجه و موضوع تحریک جنسی است، نگاه بت واره ای به زن را تشدید می کنند و مخاطب رسانه ها به عنوان فردی بت واره پرست، با دل بستن به ویژگی های ظاهری و ارزش های مادی زن، از سایر ویژگی های انسانی او غافل می شود.
مک لوهان در اولین کتابش با عنوان عروس مکانیکی (1951م.) نوشته است:
تلاقی آگهی های بازرگانی در خصوص اتومبیل با جذابیت جنسی زنان از ما می خواهند تا به زنان همچون یک ماشین نگاه کنیم. اندام زن، اهرم های قدرتمندی هستند که به زن یاد داده اند تا از آنها به عنوان بخشی از ابزار موفقیت استفاده کند و اندام او در نگاه رسانه ای لزوماً با شخصیت منحصر به فرد او ارتباطی ندارد، بلکه صرفاً ابزاری است نمایشی برای رسانه ها به منظور هدایت کردن توجه مخاطبان به جنس مخالف.
اندام زن، بخش هایی از یک ماشین هستند. اهرم هایی که وقتی به کار می افتند، محصول نهایی شان، رضایت و جلب توجه مردان است. (22)

زن؛ «مخاطب» یا «مشتری»

واژه «مخاطب» از جمله واژه های قابل مناقشه در رسانه هاست که در این مقال، مجال طرح آنها نیست. با این حال، به نظر می رسد دست کم در مورد زنان در رسانه ها، استفاده از تعبیر مخاطب، مسامحه گونه است. امروزه هدف گیری رسانه ها، زن مخاطب را به عنوان یک انسان و به عنوان رکنی از ارکان جامعه نمی بیند، بلکه در هدف گیری آنها، زن، یک مشتری است تا یک مخاطب. (23) نگاه سودمحور رسانه ها که در پرتو تسلط نظام سرمایه داری و بر اساس مبانی فلسفی غرب شکل گرفته است، این نوع نگاه به زن در رسانه را تشدید می کند. نگاه اجمالی به فراوانی تبلیغات بازرگانی در شبکه های مختلف تلویزیونی (ماهواره ای) و دیگر رسانه ها مانند مجلات که در آن، انواع محصولات و خدمات مربوط به زنان پخش و منتشر می شود، این واقعیت را آشکار می سازد که توجه به افزایش سود مالی و جذب بالای مخاطب به منظور جذب بیشتر آگهی در درجه اول اهمیت قرار دارد. به این منظور، راضی نگه داشتن مشتری و استفاده از اصل «همیشه حق با مشتری است» (بخوانید: مخاطب) در دستور کار رسانه های غربی قرار دارد.
خانم اکرام عبدی در تحقیقی با عنوان «تصویر زن در رسانه های غربی» بیان می کند: رسانه های غربی هنگامی که به زن می پردازند، او را به گونه ای مورد خطاب قرار می دهند که گویی «زن»، پوستی است که نیازمند ماساژ با انواع کرم، مژگانی نیازمند تقویت و تغذیه و... می باشند. این دید تحقیرآمیز که در اذهان زنان و دختران جوان رسوخ می کند، آنان را از عرصه هایی که در آنها به کمال می رسند دور می کند و در نتیجه، باور می کنند علم و عقل برای آنها، اموری ثانوی هستند. (24)
با نگاهی اجمالی به رسانه های غربی به ویژه رسانه های تصویری به راحتی می توان دریافت که نگاه غالب رسانه ها به زن به عنوان مشتری برای کالا (لوازم آرایش، پوشاک، خوراک و ...) یا خدمات (آرایش، تناسب اندام، و ...) است. و اگر در برخی موارد هم به طرح مباحث جدّی تری مثل حقوق زنان می پردازند. باز، برای جذب مخاطبان (بخوانید: مشتری) بیشتر است. در این میان، پرداختن به مسائل جدی زنان معمولاً در دستور کار رسانه های غربی قرار ندارد و اگر هم در حوزه ی مسائل جدّی زنان وارد می شوند، بیشتر به مباحثی جذاب از قبیل مسائل جنسی زنان می پردازند که برای بینندگان آن رسانه ها جذابیت بیشتری دارد.
حتی جنبش هایی که برای دفاع از حقوق زنان فعالیت می کنند، تحت تأثیر رسانه ها به جنبه های خاصی از مسائل زنان که تأمین کننده منافع آن ها است، توجه می کنند. به اعتقاد مردم امریکا، تصور ملازمت و پیوستگی حقوق زنان و آزادی جنسی را رسانه ها به جامعه القا کرده اند. (25)
به باور ام هوور، و بلوم، «فمینیستی که رسانه ها اشاعه داده اند، از لحاظ تاریخی، بیشتر به مسائل جسمانی زنان توجه داشته تا روح، ذهن و مسائل اقتصادی آنان».(26) همان طور که هوور و دیگر صاحب نظران به درستی اشاره کرده اند، مشکل رسانه ها در پرداختن به مسائل زنان این است که بیشتر به مسائل جسمانی زنان توجه داشته اند تا به مسائل روحی و ذهنی شان. البته باید دانست دلیل اصلی بی توجهی رسانه ها به مسائل جدّی زنان، نگاه فلسفی غرب است که به این جنبه ها نه تنها توجه ندارد، بلکه اساساً جنبه های روحانی بشر را قبول ندارد و همین امر سبب می شود رسانه ها هم تحت تأثیر این فضای اندیشه ای از طرح این گونه مسائل خودداری کنند.

بخش دوم: مبانی اندیشه ای نگاه به زن در رسانه های دینی

همان طور که گفته شد، تفاوت مبانی اندیشه ای غرب و اسلام، بر رویکرد و عملکرد رسانه ها درباره ی زن تأثیر اساسی خواهد داشت. در بخش اول، به طور گذرا، برخی مبانی اندیشه ای غرب در نگاه به انسان و خدا و جهان پیرامون انسان مطرح شد و رهاورد آن را در مقوله زن در رسانه به طور خلاصه بررسی کردیم.
در این بخش، به تطبیق این مبانی با مبانی دین مبین اسلام خواهیم پرداخت و به طور خلاصه، تفاوت این دو دیدگاه در برخورد رسانه ها با مقوله ی زن روشن خواهد شد.

خدامحوری

در نگرش اومانیستی، انسان در مرکز جهان تصویر شده است و در مقابل، خدا از زندگی بشر رخت بربست، ولی در نگرش دینی، خداوند، محور هستی است، چنان که در قرآن کریم بیان شده است:
ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْ‌ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ وَکِیلٌ‌.(انعام: 102)
این خدای یکتاست که پروردگار شماست. خدایی جز او نیست. او خالق همه چیز است، پس او را بپرستید که عهده دار همه چیز است.
به یقین، در رسانه ای با رویکرد دینی به جای محور قرار گرفتن انسان و رضایت او، رضایت خداوند متعال، شرط اصلی و معیار ارزش گذاری است.

انسان، خلیفة الله

در نگرش اومانیستی غرب، انسان به جای خدا نشست و خود را مدار و معیار هستی قرار داد. در دین مبین اسلام، انسان علاوه بر اینکه از جایگاه ممتاز کرامت انسانی برخوردار است، به عنوان «خلیفة الله» معرفی می شود:
«وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُوا أَ تَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ‌.(بقره: 30)
(به یاد آر) وقتی که پروردگارت به فرشتگان فرمود: من خلیفه ای در زمین خواهم گماشت. گفتند: آیا کسانی در زمین خواهی گماشت که در آن فساد کنند و خون ها بریزند، حال آنکه ما، خود، تو را تسبیح و تقدیس می کنیم؟ خداوند فرمود: من چیزی (از اسرار خلقت بشر) می دانم که شما نمی دانید.
افزون بر آن، آسمان و زمین مسخّر انسان قلمداد شده اند. (27) برخلاف نگرش اومانیستی، در مقام خلیفة اللهی، انسان، پشت سر خداوند است و همه امور در ید قدرت الهی است. انسان آن چنان وانهاده در عرصه هستی نیست که غیرمسئولانه، تنها به خود بیندیشد و آنگاه که چیزی را در مقابل منافع خود دید، آن را ناحق جلوه دهد. در این نگرش، انسان نه تنها از خداوند متعال جدا نیست، بلکه خداوند حتی از رگ گردن به او نزدیک تر است:
وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ.(ق: 16)
ما از رگ گردن به او نزدیک تریم.
در مقابل خلیفة اللهی انسان، فرقی بین زن و مرد نیست؛ چون معیار برتری انسان در نگاه دین اسلام، تقواست، نه جنسیت:
إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ.(حجرات: 13)
گرامی ترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شماست.
انسان مطلوب در رسانه ی دینی، انسانی است که در ارتباط با خدا ارزش پیدا می کند، نه انسانی که بریده از خداست. با این بیان، زن نیز به عنوان انسانی که به مقام خلیفة اللهی رسیده است، دارای ارزش بالایی است و نمی توان این ارزشی را که خداوند متعال به او ارزانی داشته است، نادیده انگاشت.
نکته دیگری که درتفاوت دیدگاه اسلام و غرب باید یادآور شویم، نوع ارتباط فرد با جامعه است. در اسلام، ارتباط هر فرد با جامعه و دیگر افراد انسانی در چارچوب شریعت معنی پیدا می کند؛ یعنی هر کدام درجای خود ارزش و اهمیت دارند و هیچ کدام به نفع دیگری حذف نمی شود. در دیدگاه غرب، هر فرد، دیگر افراد را ابزاری برای رسیدن به امیال خود می داند و فرد بر جامعه مقدّم است. در نگاه دینی، این دیدگاه ابزاری جای خود را به دیدگاه «وظیفه محور» می دهد. در دیدگاه وظیفه محور، هر فرد ضمن کوشش در رسیدن به کمال های معنوی، بر اساس اصل «امر به معروف و نهی از منکر»، دیگران را به کمال رهنمون می سازد، چنان که خداوند در قرآن کریم می فرماید:
وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ‌. (توبه: 71)
مردان و زنان با ایمان، ولی (یار و یاور) یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند، نماز را برپا می دارند و زکات را می پردازند و از خدا و رسولش اطاعت می کنند. به زودی خداوند آنان را مورد رحمت خویش قرار می دهد. خداوند، توانا و حکیم است.
بر اساس این دیدگاه و با کنار رفتن دیدگاه ابزاری نسبت به انسان، نظریه ی «مسئولیت اجتماعی» جای گزین آن می شود. (28) به این ترتیب، رسانه ی دینی با رد نگاه ابزاری و جلوگیری از شیء شدگی انسان (انسان به طور عام و زن به طور خاص) بر ارزش های معنوی تأکید می شود؛ چون رسانه ی دینی در رویکرد اصلی خود، نه تنها از زن به عنوان ابزاری برای لذت و بهره برداری جنسی استفاده نخواهد کرد، بلکه بر اساس «اصل مسئولیت اجتماعی»، با نهادینه سازی متناسب ارزش های انسان و الهی، به زن و مرد در رسیدن به سعادت دنیا و آخرت یاری خواهد رساند.
در رسانه ای با رویکرد دینی، به جای محوریت انسان، روح خدامحوری بر برنامه ها حاکم است و ارزش انسان در میزان قرب به خداوند متعال سنجیده می شود، نه اینکه فرد به خودی خود، ارزش برتر تلقی شود. در ارزش گذاری دینی، بین زن و مرد تفاوتی نیست و انسان بما هو انسان، فارغ از ویژگی های جنسی موردنظر است. پس در پرداختن به نقش زن در جامعه یا رسانه نیز فارغ از جذابیت جنسی او توجه خواهد شد. برخلاف رویکرد رسانه های غیردینی که بر اساس نگرش اومانیستی، نگاهی ابزاری به انسان به طور عام و به زن به طور خاص داشتند، در نگرش دینی، نگاه ابزاری به زن و به طور کلی به انسان، منتفی است. رسانه نیز به جای نگاه ابزاری به زن برای جذب مخاطب می کوشد هم در نوع جذابیت ها، و هم در شیوه های جذب مخاطب و هم در شیوه نگاه به زن ت

شهید دستغیب به استناد از کتاب «ریاحین الشّریعه» وصیّت نامه حضرت زهرا (علیهاالسّلام) را به تفکیک در موضوعات مختلف و به شرح زیر آورده اند:

1-وصیّت نامه ی مالی

حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) در روزهای پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، در مورد اموال موقوفه و شخصی خویش وصایایی داشت و بسیاری از اموالی را که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به وی رسیده بود، وقف کرد. نقل شده است:
بعد از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، عبّاس بن عبدالمطّلب، نزد دختر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رفت و از وی خواست تا مقداری از اموال رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را برای پذیرایی از مهمان ها و مصارف دیگرش به وی بدهد، لیکن معلوم شد دختر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) همه ی آنها را در راه خدا وقف کرده و چیزی باقی نمانده است.
در اینجا دو نمونه از وصایای مالی آن حضرت را ذکر می کنیم.

1-1-حیطان سبعه

«حیطان سبعه»، باغ های هفت گانه ای بود که اطراف آن دیوار کشیده شده بود. بنا به روایتی، حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) وصیّت کرده بود تا این باغ ها وقف امور خیریّه شود. ابوبصیر می گوید:
خدمت امام باقر (علیه السّلام) رسیدم. او فرمود:«آیا وصیّت نامه ی مادرم فاطمه (علیهاالسّلام) را دیده ای؟» عرض کردم: نه. سپس درخواست کردم که آن را بر من بخواند. امام باقر (علیه السّلام) زنبیل کوچکی را آوردند و نوشته ای را در مقابلشان نهادند که درباره ی حیطان سبعه بود. در آن وصیّت نامه آمده بود:

«بسم الله الرحمن الرّحیم. هذا ما اَوصَت بِهِ فاطَمَةُ بِنتُ رَسولِ الله (صلی الله علیه وآله و سلم) اَوصَت بحوائطها السبعه: العواف و الدلال و البرقه و المثیب و الحُسنی و الصافیه و مالام ابراهیم اِلی علیٌ بن ابی طالب (علیه السّلام) فإن مضی علیّ فإلی الحسن فإن مضی الحسن فإلی الحسن فإن مضی الحسین فالی الاکبر من ولدی. شهدالله علی ذلک و المقداد بن الاسود و الزبیربن عوام و کتب علی بن ابی طالب (علیه السّلام)؛
به نام خداوند بخشنده مهربان، این، چیزی است که فاطمه، دختر محمّد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بدان وصیّت کرده است. فاطمه (علیهاالسّلام) وصیّت می کند به باغ های دیوار کشیده ی هفت گانه که عبارتند از: العواف، الدلال، البرقه، المثیب، الحسنی، الصافیه و مشربه امّ ابراهیم... که درآمد اینها باید در راه خدا برای نصرت اسلام مصرف شود. من وصیّ خود را علیّ بن ابی طالب (علیه السّلام) قرار می دهم. چنانچه او درگذشت، وصیّ من، فرزندم حسن است و اگر او درگذشت، فرزند دیگرم، حسین وصیّ من است و چنانچه حادثه ای برای او پیش آمد، بزرگترین فرزند پسر باقیمانده ام، آن را برعهده می گیرد. خداوند را بر این وصیّت شاهد می گیرم و همچنین مقداد بن اسود و زبیر بن عوام بر آن گواهی خواهند داد.»

امام باقر (علیه السّلام) فرمودند:
«مادرم فاطمه (علیهاالسّلام) این وصیّت را انجام داد و پدرم علیّ بن ابی طالب (علیه السّلام) آن را نوشت و برای همیشه باقی ماند.»(1)

1-2-أمّ العیال

امّ العیال از دیگر موقوفات حضرت فاطمه ی زهرا (علیهاالسّلام) است که بیست هزار نخل داشت و نیز میوه هایی چون لیمو، پرتقال و ... در آن کشت می شد. حضرت فاطمه ی اطهر (علیهاالسّلام) آن را نیز وقف فقرا و سادات می کرد که در کتاب های عامّه و خاصّه چنین آمده است:

«أمُّ العَیالِ صَدَقَةِ فاطِمَةِ بِنتَ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم)؛
امّ العیال، صدقة فاطمه دختر رسول خداست.»

حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) برای آن هم وصیّت نامه خاصّی نوشت؛ زیرا این منطقه از اهمیّت والایی برخوردار بود. امّ العیال امروز هم دارای چشمه های پرآب است و از مناطق سرسبز و ییلاقی به شمار می رود.(2)

2-وصیّت نامه الهی-سیاسی

آن حضرت وصایای شفاهی و غیر مکتوب نیز داشت و به حضرت امیرمؤمنان (علیه السّلام) سفارش هایی کرد که این وصیّت در آخرین ساعات عمر مطرح شد و فرازهای مختلفی دارد.

2-1- ای علی! مرا یاد کن

او در لحظه های واپسین زندگی به امیرمؤمنان، علی (علیه السّلام) فرمودند:

«یا اَبَاالحَسَنِ لَم یَبقَ لِی اِلّا رَمَقٌ مِنَ الحیاةِ وَ حَانَ زَمانُ الرَّحیلِ وَ الوِداعِ فَاستَمِع کَلامِی فَِانَّکَ لا تَسمَعُ بَعدَ ذلِکَ صَوتَ فاطِمَةَ أَبداً اوُصیکَ یا اَبَاالحَسَنِ اَن تَنسانِی وَ تَزُورَنی بَعدَ مَمَاتِی؛(3)
ای اباالحسن! برای من لحظه ای بیش از زندگانی نمانده و زمان کوچ و خداحافظی فرا رسیده است. سخنان مرا بشنو؛ زیرا پس از این صدای فاطمه را هرگز نخواهی شنید. ای اباالحسن! تو را وصیّت می کنم که مرا فراموش نکنی و پس از وفات من، همواره مرا زیارت کنی.»

2-2-خواندن قرآن

همچنین حضرت زهرا (علیهاالسّلام) در کلمات ارزشمند دیگری، به امام علی (علیه السّلام) وصیّت فرمود که:

«اِذا اَنا مِتُّ فَتَولَّ اَنتَ غُسلِی وَ جَهِّزِنی وَ صَلِّ عَلَیَّ وَ اَنزِلِنی قَبرِی وَ ألحِدنِی وَ سَوِّ التُّرابَ عَلَیَّ وَ اجلِس عِندَ رَأسِی قَبالَةَ وَجهِی فََاکثِر مِن تِلاوَةِ و الدُّعَاءِ فَِانَّها ساعَةٌ یَحتاجُ المَیِّتُ فِیها اِلی اُنسِ الاَحیاءِ وَ انَا اَستَودِعُکَ اللهَ تَعَالی و اُوصیِکَ فِی وَلَدی خَیراً؛(4)
وقتی وفات کردم، تو غسل و کفن مرا به عهده گیر و بر من نماز بگزار و مرا درون قبر گذاشته؛ دفنم کن و خاک را بر روی قبر من ریخته، سپس هموار ساز و بر بالینم رو به روی صورت من بنشین و زیاد قرآن بخوان و دعا کن؛ زیرا در چنین لحظه هایی مردگان به انس گرفتن با زندگان نیاز دارند. من تو را به خدا می سپارم و درباره ی فرزندانم سفارش نیکوکاری دارم.»

3-ازدواج با امامه

از وصایای دیگر حضرت زهرا (علیهاالسّلام) به امام علی (علیه السّلام)، توصیه به ازدواج با دختر خواهر فاطمه (علیهاالسّلام)، امامه بود که فرمودند:

«جَزاکَ اللهُ عَنِّی خَیرَ الجَزاءِ یَابنَ عَمِّ رَسولِ اللهِ اَوصیِکَ اَوَّلاً اَن تَتَزَوَّجَ بَعدی بِابنِةِ اُختِی اَمامَةَ فَِانَّها تَکونُ لِوَلِدِی مِثلِی فَاِنَّ الرَّجالَ لابُدَّ لَهُم مِنَ النِّساءِ؛(5)
ای پسر عموی پیامبر! خداوند تو را پاداش نیکو دهد. اوّلین وصیّت من به تو این است که چون مردان به زنان نیاز دارند، پس از من با دختر خواهرم امامه ازدواج کن؛ زیرا او همانند من با فرزندانم مهربان است.»

4-آنان را آگاه مساز!

حضرت زهرا (علیه السّلام) در تداوم مبارزات منفی علیه کودتاگران سقیفه، به امام علی (علیه السّلام) وصیّت کرد:

«إنِّی اُوصیِکَ اَن لایَلِیَ غُسلِی وَ کَفَنی سِواکَ وَ اِذا اَنَا مِتُّ فَادفِنِّی لَیلاً و لا تُوذِّنَّن بِی اَحَداً، وَلا تُؤذِنَّنَ بِی اَبابَکرِ وَ عُمَرَ وَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ رَسولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) اَن لا یُصَلِّیَ عَلَیَّ اَبوبَکرٍ وَ لا عُمَرُ؛(6)

همانا من تو را وصیّت می کنم که غسل و کفن کردن مرا کسی غیر از تو انجام ندهد و وقتی وفات کردم، مرا شب دفن کن و هیچ کس را خبر نکن و ابوبکر و عمر را نیز مطلّع نساز و تو را سوگند می دهم به حقّ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) که ابوبکر و عمر بر جنازه ی من نماز نخوانند.»
امام صادق (علیه السّلام) نقل فرمود که:
حضرت زهرا (علیهاالسّلام) در لحظه های آخر زندگی خطاب به حضرت علی (علیه السّلام) فرمودند:

«اِذا تَوَفَّیتُ لا تُعلِم اِلّا اُمَّ سَلَمَةَ وَ أُمَّ أَیمَنَ وَ فِضَّة وَ مِنَ الرِّجالِ أَبنَیَّ وَ العَبَّاسَ وَ سَلمانَ وَ عَمّاراً وَ المِقدادُ وَ اَباذَرَ وَ حُذیفَةَ وَ لا تُدفِنِّی اِلّا لَیلاً وَ لا تُعلِم قَبرِی اَحَداً؛(7)
وقتی وفات کردم به هیچ کس اطّلاع نده؛ جز اینکه از زنان به امّ سلمه، امّ ایمن و فضّه و از مردان، به دو فرزندم حسن و حسین (علیهم السّلام) و عبّاس، سلمان عمّار، مقداد، اباذر و حذیفه خبر ده. مرا دفن نکن، مگر در شب و قبر مرا به هیچ کس اطّلاع نده تا مخفی بماند.»

حضرت زهرا (علیهاالسّلام) به اسماء بنت عمیس فرمودند:

«یا أَسمَاءُ اِذا مِتُّ فَاغسِلینِی أنتَ وَ عَلِیُّ بنُ اَبِی طالبٍ (علیه السّلام) و لا تُدخِلِی عَلَیَّ اَحداً؛ (8) 
ای اسماء! وقتی من از دنیا رفتم، تو و علی (علیه السّلام) مرا غسل دهید و هیچ کس را در کنار جنازه ی من راه ندهید.»

4-1- دشمن من و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را آگاه مکن!

همچنین آن حضرت خطاب به امیرالمؤمنین، علی (علیه السّلام) فرمودند:

«اُوصِیکَ اَن لا یَشهَدَ اَحدٌ جِنازَتِی مِن هَؤلاءِ الَّذینَ ظَلَمونِی وَ اخَذَوا حَقِّی فَانَّهُم عَدُوِّی وَ عُدوُّ رَسولِ اللهِ وَ لا تَترُک اَن یُصَلِّیَ عَلَیَّ اَحَدٌ مِنهُم وَ لا مِن اَتباعِهِم وَ ادفِنِّی فِی الَّیلِ اِذا هَدأت العُیُونُ وَ نَامَتِ الأبصارُ؛(9)
(ای علی) تو را وصیّت می کنم هیچ یک از آنان که به من ظلم روا داشتند و حقّ مرا غصب کردند، نباید در تشییع جنازه ی من شرکت کنند؛ زیرا آنان دشمنان من و دشمنان رسول خدا هستند و اجازه نده که فردی از آنها و پیروانشان بر من نماز بگزارد. مرا شب دفن کن؛ آن هنگام که چشم ها آرام گرفته و دیده ها به خواب فرو رفته باشند.»

5-وصیّت نامه مکتوب

سخنان حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) در آخرین لحظات با شوهر مظلومش به پایان رسید. او با ذکر شهادتین برای همیشه چشمان خود را بر روی دنیا بست و به دیار ابدی، نزد پدرش رسول گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) شتافت. حضرت علی (علیه السّلام)، به اطراف خانه ی خویش نگاه کرد. چشمش به بسته ای افتاد که از همسرش به یادگار مانده بود. آن را باز کرد و دید حضرت فاطمه (علیهاالسّلام)، چنین وصیّت کرده است:

«بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم. هذا ما اَوصَت بِهِ فاطِمَةُ بِنتُ رَسُولِ الله، اَوصَت وَ هِیَ تَشهَدُ أنَ لا الهَ اِلّا اللهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَ رسولُهُ وَ اَنَّ الجَنَّةَ حَقُّ وَ النّارَ حَقُّ وَ اَنَّ السّاعَةَ آتیَةُ لا رَیبَ فیها وَ اَنَّ اللهَ یَبعَثُ مَن فُی القُبورِ، یا عَلِیُّ اَنا فاطِمَةُ بِنتُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله و سلم) زَوِّجنَی اللهَ مِنکَ لأکونَ لَکَ فِی الدُّنیا والاخِرَةِ، و اَنتَ اَولی بِی مِن غَیرِی. حَنِّطنی و غَسِّلنِی وَ کَفِّنِّی بِاللَّیلِ وَ صَلِّ عَلَیَّ وَ ادفِنِّی بِاللَّیلِ وَ لا تُعلِم اَحَداً وَ استَودِعُکَ اللهَ و اقرَءُ عَلی وُلدِی السَّلامَ اِلَی یَومِ القِیامَةِ؛(10)
به نام خداوند بخشنده مهربان. این وصیّت نامه ی فاطمه دختر رسول خداست و در حالی وصیّت می کند که شهادت می دهم خدایی جز خدای یگانه نیست و محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) بنده و پیامبر اوست و بهشت، حق است و آتش جهنّم، حق است و همانا روز قیامت فرا خواهد رسید و شکّی در آن نیست و خداوند مردگان را از قبر زنده کرده، وارد محشر می فرماید.

ای علی! من فاطمه، دختر محمّد هستم، خدا مرا به ازدواج تو درآورد تا در دنیا و آخرت برای تو باشم. تو از دیگران بر من سزاوارتری. حنوط، غسل و کفن کردن مرا در شب به انجام رسان و شب بر من نماز بگزار و شب مرا دفن کن و به هیچ کس اطّلاع نده. تو را به خدا می سپارم و بر فرزندانم تا روز قیامت سلام و درود می فرستم».

منزلت و جایگاه رفیع حضرت زهرا (علیها السّلام) در نزد حضرت علی(علیه السّلام) نشانگر اوج شخصیّت زن در نگاه اوست. یک زن می تواند چنان بالا رود که مایه ی مباهات و افتخار امام(علیه السّلام)گردد. بیان عظمت مقام حضرت فاطمه (علیها السّلام) در نزد حضرت علی (علیه السّلام) خود تحقیق مستقلّی می طلبد؛ لیکن در اینجا فهرست وار، به ذکر پاره ای از موارد، پرداخته شده تا بیانگر اوج مقام و مرتبه ی زن در نگرش امام معصوم باشد.

1-مباهات حضرت علی (علیه السّلام) به همسری فاطمه (علیها السّلام)

شخصیّت بزرگی چون حضرت علی (علیه السّلام) به همسری حضرت فاطمه (علیها السّلام) افتخار می کند و همسری با او را برای خود فضیلت و ملاک برتری بر دیگران و شایستگی پذیرش مسئولیّت های سنگینی چون رهبری جهان اسلام می داند.
برخی از موارد که حضرت برای اثبات حقّانیت خود به داشتن همسری حضرت فاطمه (علیها السّلام) استناد فرموده اند، عبارت است از:
• در پاسخ نامه ای به معاویه، از جمله فضیلت ها و امتیازهایی که حضرت به آن اشاره می فرمایند، این است که:
«شما چگونه و کجا با ما برابرید؟ که از میان ما پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برخاست و دروغزن(ابوجهل) از شما است و اسدالله(حمزه، سیّدالشّهداء (علیه السّلام) از ما و اسدالاحلاف(شیر سوگندها؛ اسدبن عبد العزّی) از شما و از ماست دو سیّد جوانان اهل بهشت(حسن و حسین علیهم السّلام) و از شما است کودکانی(1) که آتش نصیب آنان گردید و از ما است بهترین زنان جهان(فاطمه (علیها السّلام) و از شماست آنکه هیزم کشد برای دوزخیان(امّ جمیل، همسر ابی لهب)(2) و بیش از این ما را فضیلت ها و شما را فضیحت ها است؟»(3)
• در جریان شورای شش نفره که خلیفه ی دوم برای جانشینی، وی را تعیین کرده بود، حضرت خطاب به سایر اعضا فرمودند:
«آیا در بین شما به جز من کسی هست که همسرش بانوی زنان جهان باشد؟» همگی پاسخ دادند: نه.(4)
• حضرت علی (علیه السّلام) در ضمن پاسخ به نامه ی دیگر معاویه می نویسد:
«دختر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، همسر من است که گوشت او با خون و گوشت من در هم آمیخته است. نوادگان حضرت احمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، فرزندان من از فاطمه (علیها السّلام) هستند کدام یک از شما سهم و بهره ای چون من دارا هستید».(5)
• در جریان سقیفه، حضرت ضمن برشمردن فضایل و کمالات خویش و اینکه باید بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، او رهبری و هدایت جامعه ی اسلامی را عهده دار شود، به ابوبکر فرمودند:
«تو را به خدا سوگند می دهم! آیا آن کس که رسول خدا او را برای همسری دخترش برگزید و فرمود: «خدا او را به همسری تو [علی] درآورد، من هستم یا تو؟»
ابوبکر پاسخ داد: تو هستی.(6)

2- تنها تسلّی بخش علی (علیه السّلام)

حضرت بعد از شهادت حضرت فاطمه (علیها السّلام) خطاب به ایشان فرمودند:

«بِمَنِ العزاءُ یا بِنتَ مُحَمد؟ کنتُ بِکَ اَتَعزی فَفیمَ العَزاء مِن بعَدِکَ؟؛(7)

با چه کسی آرامش یابم، ای دختر محمّد؟ من به وسیله ی تو تسکین می یافتم. بعد از تو با چه کسی آرامش یابم؟»

3-غضب خداوند به غضب فاطمه (علیها السّلام)

حضرت علی (علیه السّلام) از پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل نموده که ایشان فرمودند:

«انَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ لَیَغضِبُ لِغَضِبِ فاطَمَةَ وَ یَرضی لِرِضاها؛(8)

خداوند عزّ و جلّ به خاطر خشم فاطمه، خشمگین و برای خشنودی و رضایت فاطمه راضی می شود.
خدا چنین خواست که او زودتر از دیگران به رسول خدا بپیوندد. پس از او شکیبایی من به پایان رسیده و خویشتن داری از دست رفته؛ امّا آن چنان که در جدایی تو صبر کردم، در مرگ دخترت نیز جز صبر چاره ای ندارم. شکیبایی بر من سخت است. پس از او آسمان و زمین در نظرم زشت می نماید و هیچ گاه اندوه دلم نمی گشاید. چشمم بی خواب و دل از سوز غم سوزان است. تا خداوند مرا در جوار تو ساکن گرداند. مرگ زهرا ضربه ای بود که دل را خسته و غصّه ام را پیوسته گردانید و چه زود جمع ما را به پریشانی کشانید...»
و در حدیث دیگر خطاب به حضرت فاطمه (علیها السّلام) فرمودند:

«انَّ اللهَ لَیَغَضِبُ لِغَضَبِکَ وَ یَرضی لِرِضاکَ؛(9)

خداوند برای خشم تو، خشمگین و برای خشنودی تو، خشنود می شود.»

4-بهترین یاور در اطاعت از خدا

پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از ازدواج حضرت علی (علیه السّلام) و حضرت فاطمه (علیها السّلام) و سپری شدن مراسم عروسی، ابتدا از حضرت علی (علیه السّلام) پرسیدند:
«همسرت فاطمه (علیها السّلام) را چگونه یافتی؟» امام پاسخ داد: «نعم العون علی طاعة الله؛ در اطاعت کردن از خدا خوب یار و یاوری است.» سپس از دختر خود، حضرت فاطمه (علیها السّلام) پرسیدند: «شوهرت را چگونه یافتی؟» آن حضرت پاسخ داد: «خیر بعل؛ بهترین شوهر است».(10)

5-زحمت کشیدن در منزل

به دنبال تقسیم کار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بین حضرت زهرا (علیها السّلام) و حضرت علی (علیه السّلام) و واگذاری کارهای داخل منزل به حضرت فاطمه (علیها السّلام)، گرچه حضرت علی (علیه السّلام) نیز در کمک به همسرش از هیچ کوششی دریغ نمی کرد؛ امّا در عین حال انجام تمام کارهای منزل برای حضرت فاطمه (علیها السّلام) باری گران بود. برای کاهش زحمت های منزل، حضرت علی (علیه السّلام) راه حلّی به ایشان پیشنهاد می کند. آن حضرت بعدها این ماجرا را چنین نقل فرمودند:
«فاطمه ی زهرا (علیها السّلام)، عزیزترین عزیزان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در خانه ی من بود. فاطمه (علیها السّلام)، آن قدر با آسیاب آرد کرد تا دست هایش پینه بست و آن قدر از چاه آب کشید که اثر آن بر سینه اش باقی مانده بود و به اندازه ای خانه را روبید تا اینکه لباس هایش غبارآلود شد و آن قدر زیر دیگ، آتش برافروخت تا لباسش کثیف و گردآلود گردید و به همین علّت، به سختی و زحمت افتاد. روزی شنیدم چند غلام خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آورده اند. به فاطمه (علیها السّلام) گفتم: وقتی خدمت پدر رفتی از او خادمی بخواه تا در کارها مددرسان تو باشد و از این همه رنج و محنت آسوده شوی.
فاطمه ی زهرا (علیها السّلام) خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رفت. ملاحظه کرد که گروهی با ایشان مشغول بحث و گفت و گو هستند، بنابراین بدون اینکه با پدر سخنی بگوید از شرم و حیا بازگشت. چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می دانست که فاطمه (علیها السّلام) برای حاجت و نیازی مراجعه کرده است، خود به منزل ما آمد. ما در بستر استراحت بودیم. وی بالای سر فاطمه (علیها السّلام) نشست و فاطمه (علیها السّلام) از جهت شرم و حیا سر خود را زیر رخت خواب کرد.
حضرت فرمود: «فاطمه جان! برای چه منظوری نزد من آمدی؟» او دو مرتبه سؤال فرمود و فاطمه ساکت بود.
عرض کردم: ای رسول خدا! من علّت را برای شما عرض می کنم. فاطمه آن قدر سنگ آسیاب را چرخانده که دستش پینه بسته و آن قدر آب کشیده که بر سینه اش اثر آن باقی مانده و آن قدر خانه را جاروب کرده که لباسش خاک آلود شده و آن قدر آتش در زیر دیگ افروخته که پیراهن او کثیف شده و بوی دود گرفته است. شنیدم که غلامان و خادمان چندی را خدمت شما آوردند. به فاطمه (علیها السّلام) گفتم: به سراغ پدر خود رفته، از ایشان خدمتکاری بخواه تا تو را کمک کند.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «شما را از مطلبی آگاه کنم که برای شما از خادمی که خواستید، بهتر است. وقتی از خواب برخاستید(در بعضی روایات است که وقتی به رخت خواب رفتید) سی و چهار مرتبه «الله اکبر»، سی و سه بار «سبحان الله» سی و سه بار «الحمدلله» بگویید. این برای شما از خادمی که به شما خدمت کند، بهتر است.»
آنگاه فاطمه سر خود را بیرون آورد و سه بار فرمود: «رضیت عن الله و رسوله؛ از خدا و رسول او راضی و خشنود شدم.»(11)

6- صبوری در بستر بیماری

وقتی عبّاس، عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای عیادت حضرت فاطمه (علیها السّلام) به منزل حضرت علی (علیه السّلام) آمد، به دلیل کسالت شدید آن حضرت و ممکن نبودن ملاقات ایشان، موفّق به عیادت آن عزیز نشد. به منزل خود بازگشت و پیکی روانه ی منزل حضرت علی (علیه السّلام) کرد تا به حضرت این پیغام را برساند:
آن گونه که من احساس می کنم، فاطمه (علیها السّلام) روزهای پایان عمر خود را می گذراند و اوّل کسی است که به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ملحق می شود. من پیشنهاد می کنم که در صورت رحلت ایشان، مهاجران و انصار را خبر کنید تا در مراسم نماز و دفن آن حضرت شرکت کنند که این کار، هم باعث فیض معنوی و ثواب حاضران است و هم باعث تقویت شعائر دینی.
حضرت علی (علیه السّلام) در پاسخ به پیشنهاد عمویش، عبّاس بن عبدالمطّلب، فرستاده ای به نزد او روانه کرد تا این پیام را برساند:
«سلام مرا به عمویم برسان و بگو: خیرخواهی شما را فراموش نمی کنم. نظر شما را به خوبی دریافتم و البّته احترام آن-در جای خود-محفوظ است. فاطمه (علیها السّلام) همیشه مظلوم واقع شده و از حقّ خود بازداشته شد و از ارث خود بی بهره گردید. سفارش رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد او عمل نشد و حقّی که خدا و رسول او در مورد فاطمه (علیها السّلام)، رعایت نگردید و خداوند برای حکمرانی و انتقام از ظالمان [ما را] بس است.
عموی گرامی! از شما می خواهم به من رخصت دهید که به نظر شما عمل نکنم؛ چرا که فاطمه (علیها السّلام) خودش به من وصیّت کرده است که امر [کفن و دفن] او مخفی باشد.»
وقتی که فرستاده ی عبّاس با این پیام به سوی او بازگشت، عبّاس گفت:
غفران الهی نثار فرزند برادرم که البّته او آمرزیده است. به راستی که نظر او بدون اشکال و صحیح است. برای عبدالمطلّب فرزندی با برکت تر از علی (علیه السّلام) زاده نشد؛ مگر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)... .(12)
آنگاه که حضرت فاطمه ی زهرا (علیها السّلام) احساس کرد زمان رحلتش فرا رسیده است؛ در حالی که در بستر بیماری آرمیده بود، خطاب به حضرت علی (علیه السّلام) فرمودند:
«ای پسر عمو! خبر مرگ به من رسیده و آن گونه که در می یابم پس از اندک زمانی به پدرم ملحق می شوم. آن چه را در دل دارم به تو وصیّت می کنم.»
حضرت علی (علیه السّلام) به حضرت فاطمه (علیها السّلام) فرمودند:
«ای دخت رسول خدا! آنچه دوست داری، وصیّت کن.»
آنگاه حضرت علی (علیه السّلام) کنار سر حضرت فاطمه (علیها السّلام) نشست و به آنان که در اتاق بودند، فرمود بیرون روند. سپس حضرت فاطمه (علیها السّلام) به حضرت علی (علیه السّلام) فرمودند:
«ای پسرعمو! از روزی که با من زندگی کردی، از من دروغ و خیانت ندیدی و هیچ گاه با تو مخالفت ننمودم.»
و حضرت علی در پاسخش چنین گفت:
«نه هرگز! تو نسبت به خداوند آگاه تر، نیکوکارتر، پرهیزگارتر، گرامی تر و خائف تر از آن هستی که تو را به عنوان مخالفت با من سرزنش کنم. جدایی و فقدان تو برای من بسیار سخت است؛ ولی چه باید کرد که چاره ای برای مرگ نیست. سوگند به خدا، مصیبت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای من تازه شد و وفات و فقدان تو، [برای من] بسیار بزرگ[و دشوار] است. پس «انّا لله و انّا الیه راجعون» از مصیبتی که بسیار دل خراش، دردناک، دشوار و اندوه آور است. به خدا قسم! این مصیبتی است که تسلیت [و آرامش] ندارد و حادثه ی جانسوزی است که جبران ناپذیر است.»
سپس مدّتی با هم گریستند و حضرت علی (علیه السّلام) سر حضرت فاطمه (علیها السّلام) را به سینه چسبانید و فرمودند:
«آنچه می خواهی، وصیّت کن. همانا مرا آن گونه خواهی یافت که به وصیّت تو، به خوبی عمل کنم و امر تو را برای خودم مقدّم می دارم.»
سپس حضرت فاطمه (علیها السّلام) به بیان وصایای خود پرداخت.(13)

7-در سوگ یار

پس از شهادت حضرت زهرا (علیها السّلام)، امام حسن و امام حسین (علیه السّلام) از شهادت مادر خود با خبر شدند، اسماء به حسنین (علیهم السّلام) گفت:
به نزد پدرتان، علی(علیه السّلام) روید و خبر شهادت فاطمه (علیها السّلام) را به او رسانید.
حسنین (علیهم السّلام) از خانه بیرون آمدند و در حالی که فریاد می زدند: «یا محمّداه! یا احمداه! الیوم جدد لنا موتک اذ ماتت امنا» وارد مسجد شدند و حضرت علی (علیه السّلام) را که در مسجد بود، از شهادت حضرت فاطمه (علیها السّلام) آگاه نمودند. حضرت علی (علیه السّلام) با شنیدن این خبر، آن چنان دگرگون شد که بی حال افتاد. آب به صورتش پاشیدند و به حال آمد. با سوز و گداز فرمودند:
«بمن العزاء یا بنت محمّد کنت بک اتعزی ففیم العزاء من بعدک؛
ای دختر محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم)! به چه کسی خود را تسلیت دهم. [تا زنده بودی] مصیبتم را به تو تسلیت می دادم. اکنون پس از تو چگونه آرام و قرار گیرم؟»(14)
حضرت علی (علیه السّلام) پس از به خاکسپاری یار دیرینه و همراه روزگار خوشی ها و تلخی های خود، در کنار تربت آن عزیز، با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین درد دل کرد:
«ای پیغمبرخدا! از من و از دخترت که به دیدن تو آمده و در کنار تو زیر خاک خفته است، بر تو درود باد! همان که خداوند سرعت ملحق شدنش به تو را اختیار کرد. ای رسول خدا! پس از دختر برگزیده ات، شکیبایی من به پایان رسیده و خویشتن داری من به خاطر سیّده ی زنان جهان از دست رفته است؛ امّا برای من پیروی از سنّت تو [که همان صبر باشد] در جدایی تو موجب تسلیت است. [ای پیامبر خدا!] تو را به دست خود در دل خاک سپردم! و تو را بر روی سینه ی من جان دادی! آری، «قرآن» خبر داده است که همه از خداییم و به سوی او باز می گردیم. اکنون امانت به صاحبش رسید و آنچه در گرو بود، گرفته شد و زهرا از دست رفت. [پس از او] آسمان و زمین زشت می نماید و هیچ گاه اندوه دلم نمی گشاید و شبم بی خواب است و غم از دلم نمی رود تا خدا مرا در جوار تو ساکن گرداند.
[مرگ زهرا] ضربتی بود که دل را خسته و غصّه را پیوسته گردانید. چه زود جمع ما به پریشانی کشیده شد؛ شکایت [خود را] به خدا می برم و دخترت خواهد گفت که امّتت پس از تو با وی چه ستم ها کردند؛ آنچه خواهی از او بپرس و احوال را از او جویا شو تا سرّ دل بر تو گشاید و خونی که خورده است، بیرون آید. او به زودی خواهد گفت و خدا که بهترین داور است[میان او و ستمکاران داوری] نماید.
[سلامی به تو می دهم] سلام وداع کننده است؛ نه از روی ملالت و کسالت. اگر می روم ملول [و خسته جان] نیستم و اگر می مانم به وعده ی خدا بدگمان نیستم؛ به خاطر وعده ای که خداوند به شکیبایان داده است. در انتظار پاداش می مانم که شکیبایی نیکوتر است.
اگر بیم چیرگی ستمکاران نبود، برای همیشه در کنار قبرت می ماندم و در این مصیبت بزرگ چون فرزندمُرده، جوی اشک از دیدگانم می راندم.
خدا گواه است که دخترت پنهانی به خاک می رود و در حالی که هنوز روزی چند از مرگ تو نگذشته و نام تو از زبان ها نرفته، حقّ او برده می شود و از میراث او منع می شود.
ای رسول خدا! شکایت را به سوی خدا می برم و دل را به یاد تو خوش می دارم که درود خدا بر تو باد و سلام و رضوان خدا بر فاطمه.»(15)
وقتی آن حضرت از دفن حضرت فاطمه (علیها السّلام) فراغت یافت و سر قبر او ایستاد و این دو بیت را انشاء کرد:

لکلّ اجتماع من خلیلین فرقة *** و کل الذی دون الممات قلیل
و ان افتقادی واحدا بعد واحد *** دلیل علی ان لا یدوم خلیل(16)

جمع هر دو دوست را پریشانی است و هر چیز جز مرگ ناچیز است.
اینکه من یکی را پس از دیگری از دست می دهم، نشان آن است که هیچ دوستی جاوید نمی ماند.»