چرا مغزتان‌ خاطرات را دستکاری می‌کند؟

دانشمندان به تازگی نتایج حیرت انگیزی‌ در خصوص توانا‌یی‌های ذهن در تحریف و دستکاری خاطرات خوب و بد پیدا کرده‌اند که می‌تواند به درمان مشکلات روانی کمک کند.

دانشمندان به تازگی دریافته‌اند مغز انسان دارای خاصیت منحصر به فردی است که می‌تواند خاطرات قدیمی را متناسب با تجربیات جدید تغییر دهد.

گفتنی است: بر اساس تحقیقات صورت گرفته بر روی داوطلبان، این افراد پس از دیدن یک منظره یا رویداد یک تصوراتی‌ از آن اتفاق پیدا می‌کنند ولی پس از گذشت مدت زمانی با وقوع رخداد‌های جدید ذهن آنها خاطره را به شکل متناسب با تجربیات و یا احساسات جدید تغییر می‌دهد.

دانشمندان دریافته‌اند این موضوع سبب تعریف کردن متفاوت یک خاطره ی واحد بین دو نفر می‌شود.

دانشمندان بروز احساساتی مانند: خشم، ترس، نفرت، شادی، غم و دیگر احساسات را در تغییر دادن خاطره‌ها توسط مغز متناسب با روحیات فرد بسیار موثر می‌دانند.

پزشکان امیدوار هستند با این روش بتوانند درمان‌های جدیدی برای مبارزه با بیماری‌های روحی- روانی و یا آلزایمر پیدا نمایند.

سؤالاتی که در قبر از ما می‌شود

یکی از ضروریات دین اسلام، که بر هر کسی واجب است به آن ایمان و اعتقاد داشته باشد، سوال در قبر می‌باشد و منکر آن کافر است.

درباره سوال قبر و کیفیت آن چند قول وارد شده است:

بعضی گفته‌اند: روح وارد جسد می‌شود همان طور که در دنیا بوده، او را می‌نشانند و از او سوال می‌کنند.

عده‌ای گفته‌اند: روح تا سینه داخل بدن می‌شود و از او سوال می‌نمایند.

قول سوم این‌که: سوال قبر از روح است نه از جسم.

قول چهارم این‌که: روح بین جسد و کفن واقع می‌شود در این حال از او سوال می‌کنند. در میان این چهار قول به نظر می‌رسد قول سوم از همه صحیح‌تر باشد.

در این باره به چند روایت از معصومین(ع) اشاره می‌کنیم:

پیامبر خدا(ص) فرمودند: "نخستین مرحله عدالتِ آخرت، قبر است که گمنام و نامدار نمی‏‌شناسد۱".

پیامبر خدا(ص) همچنین درباره این که قبر، چندمین منزل آخرت است؟ می‌فرمایند: " قبر، نخستین منزل آخرت است. اگر کسی از آن به سلامت رسد، منازل بعد آن آسانتر است و اگر به سلامت نرسد، دشواری منازل بعدی کمتر از آن نیست۲".

یکی از سوالاتی که پرسیده می‌شود این است که در قبر از چه چیزهایی سؤال می‌شود؟ امام صادق(ع) در روایتی در این باره چنین فرمودند: " از مرده در گورش پیرامون پنج چیز سؤال می‏‌شود: از نمازش، زکاتش، حجّش، روزه‏‌اش و ولایتش نسبت به ما خاندان. پس، ولایت از گوشه قبر به آن چهار چیز گوید: هر یک از شما کم و کاستی داشتید، کامل کردن آن به عهده من۳".

امام کاظم(ع) نیز در کنار گوری چنین فرمودند: "چیزی که پایانش این است، سزاست که از همان آغاز دل از آن بر کَند و چیزی که آغازش این است، سزاست که از پایانش ترسید۴".

در اين نوشته به ويژگيهاي همسر در خانواده سالم، معيارهاي سلامت خانواده با توجه به ابعاد عاطفي،‌ اجتماعي،  شناختي،‌ اخلاقي و جنسي  پرداخته می­شود که در بخش اول موضوعات مانند گزینش همسر، نقش محبت،‌ نشاط و شادابي،‌ و تفاوت هاي فردي و تأثیرات آن بر بهداشت روانی خانواده را مرور می­کنیم.

زندگي خانواد­گي مرد سالارانه همراه با استبداد وخشونت مبتني بر انديشه برتري مردان بر زنان،  از يك طرف و فرايندي تغييرات خانوادگي  به سوي انواع خانواده­هاي جديد برگرفته از مدل زندگي متداول در فرهنگ و جوامع غربي از طرف ديگر، بهداشت رواني خانواده را در معرض تهديد قرار مي­دهد. فرد گرايي، انديشه­هاي مكاتب فمينيستي، افكار اصالت انسان منهاي خدا، و نگرش­هاي ليبراليستي همراه با تحولات اجتماعی، صنعتی شدن، شهر نشینی، و يكسان سازي جهاني در قالب فرهنگ واحد، اقتصادي واحد و توسعه ارزش­هاي واحد، به فرايند تحولات اجتماعي طوري سرعت مي دهد كه  همپاشي نهاد خانواده كمترين بهايي است كه پرداخت مي­شود. بدين­جهت نهاد خانواده سالم به عنوان اصلي ترين نهاد اجتماعي، با حد اقل كاركردهاي  از قبيل يادگيري­هاي اساسي و اوليه،‌ تأمين نيازهاي اقتصادي، ارضاي غريزه جنسي،‌ برآرودن نيازهاي عاطفي،‌ توليد مثل،‌ حمايت و مراقبت،‌ جامعه پذيري، انتقال­ارزشهاي ديني، این نهاد در معرض تهديد است. از طرف ديگر عوامل مانند جنگ، فقدان ناگهاني يكي از اعضاي اصلي و مشكلات و مصائب كه به دنبال آن مي آيد،دغدغه­هاي اقتصادي، احساس نا امني، بيكاري، خشونت خانوادگي، توجه نكردن به مهارت­هاي زندگي زناشويي و سر درگمي در چگونگي تربيت فرزندان، تعارض ارزش­هاي سنتي و جديد و سر درگمي نقش و مسائل بسيار ديگر سبب شده است كه سلامت جامعه كوچك خانواده در معرض آسيب مضاعف قرار گيرد. حال سؤال اين است: خانواده سالم چه ويژگيهاي دارد؟ چگونه مي­توانيم به بهداشت رواني خانواده كمك نماييم؟

پیش از پرداختن به پاسخ، واژگان مانند خانواده، سلامت، بهداشت روانی را توضیح می­دهیم.

خانواده

خانواده نخستين سلول و واحد زندگي اجتماعي و اساسي ترين نهاد جامعه است مركب از يك يا چند زن كه با يك يا چند مرد زندگي مي­كنند و ممكن است كودكاني هم داشته باشند. روابط جنسي معيني كه مورد قبول جامعه است و حقوق و تكاليف افراد نسبت به يكديگر از ويژكيهاي خانواده شمرده مي­شود.[1]

سلامت

 سلامت، «سلامتی» یا برخورداری از سلامت عبارت است از « ضمن نداشتن رنجوری و بیماری برخوردار بودن از آسایش کامل جسمی، ذهنی، و اجتماعی  است»[2] بنابر اين،‌ سالم بودن  به معناي نبود بيماري ،‌ رنج نبردن،  احساس گناه نكردن،‌ كمرو نبودن ،‌ نداشتن افسردگي و يا نداشتن ديگر بيماريهاي جسمي و رواني نيست بلكه سلامتي به معناي داشتن توانمندي اجراي نقش و كاركرد جسمي، عقلي و اجتماعي است.

بهداشت رواني

سازمان جهانی بهداشت، بهداشت روانی را چنین تعریف می کند: «بهداشت روانی در درون مفهوم کلی بهداشت جای می گیرد و بهداشت یعنی توانایی کامل برای ایفای نقشهای اجتماعی، روانی، و جسمی؛ بهداشت تنها نبود بیماری یا عقب ماندگی نیست.»[3]

ويژگي  خانواده سالم

خانواده سالم ويژگيهاي بسيار دارد و مي­توانيم از منظر ديدگاههاي مختلف بررسي كرد  و بطور اجمال نمونه خانواده سالم، خانواده­ي است كه ضمن داشتن سلامت رواني، جسمي، عاطفی، اخلاقی، شناختی، اجتماعی،  در ايفاي نقش هاي اصلي موفق باشد.

زيربناي بهداشت خانواده

در بهداشت رواني خانواده، انتخاب همسر به عنوان زيرساخت خانواده سالم توجه مي­شود. بدین­جهت انتخاب همسر از اهمیت بنیادی برخوردار است.

در انتخاب همسر چه از ناحيه پسر و چه از ناحيه دختر توجه به ويژگيهاي خانوادگي،  از نظر سلامت جسمي سلامت اخلاقي و ديني، سلامت رواني، تربيت خانوادگي، و سلامت شخصيتي، ضروري است. بسيار از صفات جسمي مانند شكل ظاهري  و صفات شخصيتي مثل شجاعت صفات ذهني مثل داشتن ميزان از بهره­ي هوشي ارتباط با وراثت دارد[4]

براي داشتن خانواده سالم در كنار توجه به عوامل محيطي و تربيت عوامل ارثي نقش اساسي دارد به همين دليل حضرت علي (ع) كه به دنبال همسري بود كه فرزند شجاع به دنيا بياورد و پيش از اينكه با فاطمه بنی کلاب ازدواج نمايد از برادرش كه نسب شناس بود  در باره ازدواج  تقاضاي مشورت نمود  و ايشان فاطمه را به دليل شجاعت خانوادگي ايشان پيشنهاد نمود و حضرت علي (ع) پذيرفت. بنابر اين زير بناي تشكيل يك خانواده سالم داشتن همسری است که از نظر وراثتی علاوه بر سلامت جسمی دارای ویژگی­های شخصیتی دیگر مثل شجاعت باشد.

ملاك عاطفي سلامت خانواده

1.      محبت

انسان در كنار نيازهاي اساسي بدن مثل نياز به آب،‌ هوا،‌ غذا، مسكن،‌ نيازهاي رواني و عاطفي و ايمني جويي نيز دارد، يكي از اين نيازها نياز به مهر و محبت است بطوري كه عوامل اساسي تشكيل خانواده برآوردن نياز مهرجويي و مهر ورزي است، از طرف ديگر مودت و محبت عامل بقاء، استحكام و دوام خانواده  شمرده مي­شود  بطوري در قرآن كريم به صراحت به اين توجه مي دهد :«وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»[5]  از نشانه­هاي قدرت اوست كه برايتان از جنس خودتان همسراني آفريد تا به ايشان آرامش يابيد و ميان شما دوستي و مهرباني نهاد در اين عبرتهايي است براي مردمي كه تفكر مي­كنند.

يكي از دلائل كه زن و مرد  به سمت همديگر جذب مي­شود اين است كه  مي­خواهند كمبود  و نيازشان را برآورند و بدينوسيله به كمال برسند[6]. نياز طبيعي محبت فرد اگر به وسيله محبت هاي همسر برآورده نشود چه بسا فرد دچارپيامدهاي ناگواري مثل عقده رواني، اختلال شخصيت، و احساس كم بيني و كم ارزشي و دوست داشته نشدن  مواجه شود.

محبت كردن در ضمن اينكه هزينه جانبي و عوارضي منفي ندارد در استحكام خانواده، برآرودن نياز به صميميت، و پيوند جويي را هم برآورده مي­كند. و بدينوسيله خانواده مي­تواند  راهكار معقول خروج از تنهايي را تجربه كند،‌ راه ميانبر براي ايجاد ارتباط با دوام، پيدا نمايد و در نتيجه بر احساس تنهايي و انزوا خاتمه دهد. 

اولين راهكار ايجاد فضاي عاطفي و صميمانه اين است كه ابتدا نگرش­هاي خود را نسبت به ديگران به نگرش مثبت تبديل نماييم، دل آزردگي­ها را  به وسعت انديشه هاي سبزمان راه ندهيم و اگر قبلا در حياط خلوت وجودي ما نفوذ كرده است را  برون كنيم.

محبت و فرزندان

وقتي فرزندي به دنيا مي­آيد ساعات اوليه تماس نوزاد با مادر بسيار حياتي است به گونه اي موجب وزن بيشتر، گريه كمتر و لبخندهاي زيادتر را فراهم مي­كند حتي نوزاد نيز از تحريكات فيزيكي حاصل از بازي پدر لذت مي­برد.  اشخاصي كه در خردسالي و كودكي از محبت­هاي خانوادگي محروم مي­مانند به شدت احساس رنج مي­كنند. تحقيقات در 49 فرهنگ ابتدايي متفاوت و روي زندانيان انجام گرفته  اين نتيجه را داده است كه محروميت از تماسها و نوازشهاي بدني عامل بنيادي در رشد بيگانگي  عاطفي،‌ روان پريشي،‌تجاوز، پرخاشگري و حتي سوء استفاده از مواد مخدر  و الكل است. بنابر اين والدين با دريغ كردن نوازشهاي جسمي از كودكان،  فرزنداني را به اجتماع تحويل مي­دهند كه در ايجاد رابطه با ديگران ناتوان مي­مانند و حتي براي انجام دادن رفتارهاي خشن و جنايت آميز آمادگي نشان مي­دهند. نبود عشق و محبت در طول اولين سالهاي زندگي و در دراز مدت آثار منفي دارد.[7] 

اگر در زندگي به دليل فرصت نداشتن والدين و گرفتاريهاي دوران جنگ، يا فقدان مهارت والدين يا فقدان يكي از آنها يكي ازما از محبت هاي والدين محروم بوديم در باره آنها صحبت كنيم، يك ديگر را درك كنيم و اگر كوچ داريم با بغل گرفتن،‌ گرم پذيرفتن، و دوست داشتن فرزندان خود را از محبت سيراب نماييم، بدين طريق كودكان با اعتماد،‌ سازگار و با محبت و برخوردار از بهداشت رواني كامل تحويل جامعه خواهيم داد.

2.      نشاط و شادابي در خانواده

نشاط و شادابي در زندگي خانوادگي هيجان مثبت مي آفريند و همواره اميد، توانمندي،‌ اعتماد به نفس و عزت نفس را افزايش مي­دهد، افراد جوان خانواده به دليل نيروي شگرف جواني بيشتر پرهيجان،‌ شاد و پر انرژي هستند اما شادي اختصاص به افراد جوان و نوجوان ندارد همه اعضا و حتي كهن سالان از طريق معني بخشي به زندگي از يكطرف،‌ و ديدن شكوفه هاي عمر و ثمرات زندگي احساس خوشايند لذت و احساس رضايتمندي و شادابي داشته باشند. همواره به ياد داشته باشيم كه در هر موقعيتي بهانه براي شاد بودن و رضايت از زندگي وجود دارد.

احساس نشاط و شادابي علاوه بر اينكه انرژي حركت به سمت هدف را به انسان مي­دهد از بروز احساس پوچي، احساس منفي مثل افسردگي و اضطراب ترس،‌ خشم، نفرت، و غم را از بين مي­برد. بدين جهت روان شناسان معتقدند كه رویدادهای شادی آور آثار  خوشایند را شامل می شوند مانند موفقیت در یک کار، جلب احترام، مورد محبت و لطف قرار گرفتن، تجربه کردن احساس های لذت بخش. روشن است كه احساس خوشايند در خانواده توان نسان را در مقابل گرفتاري­ها و مشكلات و حوادث غير مترقبه زندگي افزايش مي­دهد به عبارت ديگر آثار شادی احساس علاقه و معاشرتی بودن، کمک به تعامل اجتماعی بهتر، خوشبینی و احساس مثبت کردن  را افزایش می دهد و تجربیات زندگی ناکامی، ناامیدی، و عاطفه منفی را متعادل می سازد. احساس شادی کمک می کند که حتی در مقابل وقایع ناراحت کننده سلامت روانی خود را حفظ کنیم. و راهی برای خنثی کردن تأثیرات غم انگیز هیجانهای ناخوشایند زندگی است، مثل زمانی که والدین برای آرام کردن کودک ناراحت، آواز می خوانند یا شکلک در می آورند[8]. بنابر اين در خانواده هاي معمولي و مسلمان هميشه عوامل به وجود آورنده احساس نشاط و شادابي وجود دارد،‌ عوامل به وجود آورنده نشاط و شادابي عبارت است از معني داشتن زندگي، نگرش هاي مثبت توانمندي جسمي،‌  توانمندي ذهني و رواني.

3.      توجه به تفاوت­هاي فردي و جنسيتي

هرچند انسانها در گوهر هستي مشتركند ولي استعدادها و توانمندي و دارايي هاي شخصي هر كس و همين­طور شيوه تربيتي افراد متفاوت است.تفاوت­هاي فردي افراد سبب مي­شود كه انسانها در سلايق،‌خواسته ها،‌ انتظارات،‌ و عملكرد بسيارگوناگون ظاهر شود. از طرف ديگر توانمنديهاي مختلف افراد و محدوديت هاي آنان ممكن است انتظارات و خواسته هاي طرف ديگر را نتواند به نحو شايسته برآورده نمايد در نتيجه ممكن است سبب بروز ناسازگاري و نابهنجاري­هاي در بين اعضاي خانواده شود. بدين­جهت لازم است به تفاوت­هاي فردي،‌ تفاوت هاي جنسيتي شرايط تربيتي توجه شود، و انتظارات به حد معقول و مناسب سامان يابد.

خودآگاهی

خودآگاهی ، توانایی شناخت و آگاهی از خصوصیات ، نقاط ضعف و قدرت ، خواسته ها ، ترس و انزجار است. رشد خودآگاهی به فرد کمک می کند تا دریابد تحت استرس قرار دارد یا نه و این معمولا پیش شرط ضروری روابط اجتماعی و روابط بین فردی مؤثر و همدلانه است.

 همدلی

همدلی یعنی اینکه فرد بتواند زندگی دیگران را حتی زمانی که در آن شرایط قرار ندارد  درک کند. همدلی به فرد کمک می کند تا بتوانند انسانهای دیگر را حتی وقتی با آنها متفاوت است بپذیرد و به آنها احترام گذارد. همدلی روابط اجتماعی را بهبود می بخشد و به ایجار رفتارهای حمایت کننده و پذیرنده ، نسبت به انسان های دیگر منجر می شود.

 ارتباط مؤثر

این توانایی به فرد کمک می کند تا بتواند کلامی و غیر کلامی و مناسب با فرهنگ ، جامعه و موقعیت، خود را بیان کند بدین معنی که فرد بتواندنظرها ، عقاید ، خواسته ها ، نیازها و هیجان های خود را ابراز و به هنگام نیاز بتواند از دیگران درخواست کمک و راهنمایی نماید. مهارت تقاضای کمک و راهنمایی از دیگران ، در مواقع ضروری، از عوامل مهم یک رابطه سالم است.

 روابط بین فردی

این توانایی به ایجاد روابط بین فردی مثبت و مؤثر فرد با انسانهای دیگر کمک می کند. یکی از این موارد ، توانایی ایجاد روابط دوستانه است.که در سلامت روانی و اجتماعی ، روابط گرم خانوادگی ، به عنوان یک منبع مهم روابط اجتماعی ناسالم نقش بسیار مهمی دارد.

 تصمیم گیری

این توانایی به فرد کمک می کند تا به نحو مؤثرتری در مورد مسائل تصمیم گیری نماید. اگر کودکان و نوجوانان بتوانند فعالانه در مورد اعمالشان تصمیم گیری کنند ، جوانب مختلف انتخاب را بررسی و پیامد هر انتخاب را ارزیابی کنند ، مسلما در سطوح بالاتر بهداشت روانی قرار خواهند گرفت.

 حل مسأله

این توانایی فرد را قادر می سازد تا به طور مؤثرتری مسائل زندگی را حل نماید . مسائل مهم زندگی چنانچه حل نشده باقی بمانند ، استرس روانی ایجاد می کنند که به فشار جسمی منجر می شود.

 تفکر خلاق

این نوع تفکر هم به مسأله و هم به تصمیم گیری های مناسب کمک می کند . با استفاده از این نوع تفکر ، راه حلهای مختلف مسأله و پیامدهای هر یک از آنها بررسی می شوند . این مهارت ، فرد را قادر می سازد تا مسائل را از ورای تجارب مستقیم خود را دریابد و حتی زمانی که مشکلی وجود ندارد و تصمیم گیری خاصی مطرح نیست ، با سازگاری و انعطاف بیشتر به زندگی روزمره بپردازد.

 تفکر انتقادی

تفکر انتقادی ، توانایی تحلیل اطلاعات و تجارب است . آموزش این مهارت ها ، نوجوانان را قادر می سازد تا در برخورد با ارزش ها ، فشار گروه و رسانه های گروهی مقاومت کنند و از آسیب های ناشی از آن در امان بمانند.

  توانایی حل مسأله

این توانایی فرد را قادر می سازد تا هیجان ها را در خود و دیگران تشخیص دهد ، نحوه تأثیر هیجان ها بر رفتار را بداند و بتواند واکنش مناسبی به هیجان های مختلف نشان دهد . اگر با حالات هیجانی ، مثل غم و خشم یا اضطراب درست برخورد نشود این هیجان تأثیر منفی بر سلامت جسمی و روانی خواهد گذاشت و برای سلامت پیامدهای منفی به دنبال خواهند داشت.

 توانایی مقابله با استرس

این توانایی شامل شناخت استرس های مختلف زندگی و تأثیر آنها بر فرد است . شناسایی منابع استرس و نحوه تأثیر آن بر انسان ، فرد را قادر می سازد تا با اعمال و موضع گیری های خود فشار و استرس را کاهش دهد.

 اجزای مهارتهای ده گانه زندگی

 خودآگاهی

·          آگاهی از نقاط قوت

·          آگاهی از نقاط ضعف

·          تصویر خود واقع بینانه

·          آگاهی از حقوق و مسئولیت ها

·          توضیح ارزشها

·          انگیزش برای شناخت

 مهارتهای ارتباطی

·          ارتباط کلامی و غیرکلامی موثر

·          ابراز وجود

·          مذاکره

·          امتناع

·          غلبه بر خجالت

·          گوش دادن

 همدلی

·          علاقه داشتن به دیگران

·          تحمل افراد مختلف

·          رفتار بین فردی همراه با پرخاشگری کمتر

·          دوست داشتنی تر شدن (دوستیابی)

·          احترام قائل شدن برای دیگران

 مهارتهای بین فردی

·          همکاری و مشارکت

·          اعتماد به گروه

·          تشخیص مرزهای بین فردی مناسب

·          دوستیابی

·          شروع و خاتمه ارتباطات

 مهارتهای حل مسأله

·          تشخیص مشکلات علل و ارزیابی دقیق

·          درخواست کمک

·          مصالحه (برای حل تعارض)

·          آشنایی با مراکزی برای حل مشکلات

·          تشخیص راه حل های مشترک برای جامعه

 مهارتهای تفکر خلاق

·          تفکر مثبت

·          یادگیری فعال ( جستجوی اطلاعات جدید )

·          ابراز خود

·          تشخیص حق انتخاب های دیگر ( برای تصمیم گیری )

·          تشخیص راه حل های جدید برای مشکلات

 مهارتهای مقابله با هیجانات

·          شناخت هیجان های خود و دیگران

·          ارتباط هیجان ها با احساسات ، تفکر و رفتار

·          مقابله با ناکامی ، خشم ، بی حوصلگی ، ترس و اضطراب

·          مقابله با هیجان های شدید دیگران

 مهارتهای تصمیم گیری

·          تصمیم گیری فعالانه بر مبنای آگاهی از حقایق کارهایی که می توان انجام داد که انتخاب را تحت تأثیر قرار دهد.

·          تصمیم گیری بر مبنای ارزیابی دقیق موقعیت ها

·          تعیین اهداف واقع بینانه

·          برنامه ریزی و پذیرش مسئولیت اعمال خود

·          آمادگی برای تغییر دادن تصمیم ها برای انطباق با موقعیت های جدید

 مهارتهای تفکر انتقادی

·          ادراک تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بر ارزشها ، نگرشها و رفتار

·          آگاهی از نابرابری ، پیشداوری ها و بی عدالتی ها

·          واقف شدن به این مسئله که دیگران همیشه درست نمی گویند

·          آگاهی از نقش یک شهروند مسئول

 مهارتهای مقابله با استرس

·          مقابله با موقعیتهایی که قابل تغییر نیستند

·          استراتژی های مقابله ای برای موقعیت های دشوار ( فقدان ، طرد ، انتقاد)

·          مقابله با مشکلات بدون توسل به سوء مصرف مواد

·          آرام ماندن در شرایط فشار

·          تنظیم وقت